Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 29

[p. 241]

Tarzan heeft een Finse zoon
De verstrengeling van adaptatie en canonvorming
Sanne Parlevliet

Tarzan, Assepoester, de kleine zeemeermin, wie kent ze niet? Hun verhalen behoren tot de canon van de (jeugd)literatuur. Maar niet omdat we Burroughs' boeken allemaal op de plank hebben staan. Sterker nog, velen zullen niet eens weten dat Edgar Rice Burroughs de naam van Tarzans schepper is. We kennen Tarzan uit de film, Assepoester uit een versimpelde navertelling, de kleine zeemeermin van Disney. De figuren behoren tot ons collectieve culturele erfgoed omdat ze een oneindig aantal nakomelingen hebben. De oorspronkelijke werken hebben overleefd omdat de verhalen keer op keer werden aangepast aan een nieuw publiek in een andere tijd. Op deze manier zijn adaptatie en canonvorming onlosmakelijk met elkaar verbonden, stellen Geerts en Van den Bossche. De canonieke status van een tekst kan reden zijn voor een adaptatie, tegelijkertijd kunnen adaptaties ervoor zorgen dat de canonieke status van een tekst voortduurt. De verstrengeling van deze twee processen vormde het uitgangspunt van het symposium ‘Adaptation of Canonical Texts in Children's Literature’ (Gent, januari 2011), waarvan de gepresenteerde papers nu gebundeld zijn onder de mooi gekozen titel Never-ending Stories.

In een heldere en stevig gefundeerde inleiding onderscheiden Geerts en Van den Bossche drie ideologisch geladen aspecten die het proces van adaptatie bepalen: sociaal-politieke aspecten, sociaal-culturele aspecten en transmediale aspecten. De bijdragen in de bundel zijn onder die drie aspecten gecategoriseerd, wat de bundel aangenaam overzichtelijk maakt. Tegelijkertijd is

[p. 242]

het een prettige leesaanwijzing, die de samenhang tussen de afzonderlijke bijdragen vergroot.

Onder sociaal-politieke aspecten die een adaptatie bepalen vallen expliciet politiek-ideologisch geladen transformaties van een originele tekst. De eerste bijdrage die hieraan is gewijd overstijgt echter meteen het ontmaskeren van een politieke ideologie door ook een bijdrage aan de theorievorming te leveren. Sanna Lehtonen laat mooi zien hoe in een Finse adaptatie van de Tarzan-verhalen het spanningsveld tussen het discours van een gemeenschappelijke nationale identiteit en de door verschillen tussen mensen gekenmerkte werkelijkheid gebruikt is om een hiërarchie binnen de eigen groep te presenteren. Zij brengt dit overtuigend in verband met de geschiedenis van Finland en de persoonlijke geschiedenis van de auteur van de adaptaties. Door een link te leggen met de politieke revival van rechts, die in meerdere West Europese landen gaande is, laat ze zien hoe de analyse van oude adaptaties kan helpen het heden te duiden.

De twee andere artikelen in het eerste deel zijn beschrijvender. Het artikel van Tahereh Rezaei en Mohsen Hanif biedt een uniek kijkje in de samenhang tussen de heftige geschiedenis van Iran en de ideologisch geladen adaptaties van de canonieke tekst Shahnameh. En dat van Sylvia Warnecke laat zien hoe in de voormalige DDR adaptaties van canonieke teksten expliciet werden ingezet om de socialistische ideologie onder kinderen te verspreiden. Warnecke heeft zorgvuldig de werkwijze en literatuuropvatting gereconstrueerd van een van de auteurs die een bijdrage leverde aan het bewerken van oude verhalen met dit doel en laat zien hoe deze auteur in de loop van zijn carrière een manier vond om de socialistische utopie in zijn adaptaties ter discussie te stellen.

De bijdragen waarin de sociaal-culturele aspecten centraal staan focussen op de rol van adaptaties bij het canoniseren van verhalen. Ook hier speelt ideologie een cruciale rol, benadrukken Geerts en Van den Bossche, ofwel omdat een adaptatie een dominante ideologie onderschrijft, ofwel omdat zij die tegenspreekt en daar een publiek voor vindt.

Vanessa Joosen laat zien dat de roem die de sprookjes van Grimm genieten helemaal niet vanzelfsprekend is. De eerste vertaling van de sprookjes werd in Nederland erg slecht ontvangen, in tegenstelling tot de

[p. 243]

eerste vertaling in Engeland. Joosen toont aan dat de selectie van de sprookjes van Grimm en de inhoudelijke en stilistische adaptatie de verschillen in ontvangst beïnvloedden. De culturele context waarin de sprookjes terecht kwamen blijkt daarbij doorslaggevend, iets wat ook Lien Fret laat zien in haar bijdrage over de verschillende gedaantes die de fee in Assepoester aanneemt; van deugdenfrik aan het einde van de achttiende eeuw tot jeugdpsychologe in de twintigste. Jan van Coillie vergeleek Andersens Kleine zeemeermin met haar alter ego in de Disneyfilm en ziet drie belangrijke verschuivingen: van ernst naar entertainment, van tragiek naar romantiek en van een innerlijk moreel conflict met een religieuze boodschap naar een uiterlijk conflict met een pedagogische boodschap. De laatste past in de geest van de jaren tachtig en gold misschien wel meer voor ouders dan voor kinderen: kinderen moeten worden vrijgelaten om hun eigen pad te kiezen.

Dat canonisering niet alleen afhankelijk is van adaptatie, maar ook van de waardering van literatuur voor kinderen laat Bettina Kümmerling-Meibauer zien in haar analyse van de tegenstelde rol die E.T.A. Hoffmanns Nussknacker und Mausekönig speelde in de Duitse en de internationale (jeugd)literatuur. Terwijl zijn door de Romantiek geïnspireerde kindbeeld navolging vond in veel buitenlandse kinderboeken, die later tot de klassiekers van de jeugdliteratuur gerekend zouden gaan worden, werd het verhaal in Duitsland genegeerd of ingelijfd bij de literatuur voor volwassenen en duurde het tot ver in de twintigste eeuw voor het ook navolging vond in de jeugdliteratuur.

Het derde deel van de bundel draait om het overschrijden van de grenzen van verschillende media. Met transmediale aspecten van adaptatie bedoelen Geerts en Van den Bossche zowel de aspecten die een rol spelen bij het aanpassen van een tekst aan een ander medium, als het voorkomen van elementen uit verschillende tradities in verschillende media en het postmodern mixen daarvan.

John Stephens en Sylvie Geerts leveren de meest vernieuwende bijdrage aan dit deel van de bundel en misschien wel aan de hele bundel. Aan de hand van een aantal Nederlandstalige en Engelstalige verhalen waarin op speelse en eclectische manieren verwezen wordt naar klassieke verhalen zetten zij een nieuwe adaptatietheorie uiteen. Zij zijn erin ge-

[p. 244]

slaagd een model te ontwikkelen waarmee werken die oude verhalen gebruiken om een heel nieuw verhaal mee te vertellen geanalyseerd kunnen worden. (In een eerdere poging hier een nieuwe term voor te verzinnen werden dit ‘literaire verwerkingen’ genoemd (zie Quirin van Os en Gerard de Vriend in Literatuur zonder leeftijd, 16, 2002, pp. 7-18)). Stephens en Geerts gebruiken voorbeelden van verhalen die nieuwe betekenislagen blootleggen door te verwijzen naar oude verhalen via een herhaling van bekende ‘scripts’. Zij benadrukken daarbij de hedendaagse mogelijkheden om de oorsprong van verwijzingen snel digitaal op te zoeken en suggereren dat lezers hiertoe geneigd zijn, of in elk geval aangespoord zullen worden. Zij laten zien dat wanneer oude verhalen op deze manier in nieuwe verhalen worden verwerkt, de ideologie in de verhalen uitdrukkelijk als tekstueel gepresenteerd wordt en dus ter discussie wordt gesteld, evenals de autoriteit van de canon.

De drie artikelen die volgen vallen op door hun originele onderwerp. Franci Greyling biedt een inkijkje in de verwerking van canonieke sprookjes in Afrikaanse ‘grassroots-literatuur’, verhalen die in een kleine gemeenschap door de mensen zelf zijn bedacht en er ook circuleren. Joe Sutliff Sanders houdt een aansprekend pleidooi om stripboeken op te nemen in de studie naar adaptaties. Anders dan in de andere bijdragen is de lezer zijn ingang. Hij laat zien hoe adaptatie in het geval van een ingewijde lezer automatisch tot dramatische ironie leidt (de lezer, in tegenstelling tot de personages, weet hoe het afloopt, want kent het verhaal) en welk effect het afwijken van de verwachting die de voorkennis oproept kan hebben. En ook John Patrick Pazdziora neemt uitdrukkelijk lezers mee in zijn analyse van drie digitale sprookjestijdschriften. Het eerste tijdschrift publiceert adaptaties die bekende sprookjes of sprookjesmotieven deconstrueren, door bijvoorbeeld het belang van heldendom en magie ter discussie te stellen of het goede einde achterwege te laten. Het tweede tijdschrift biedt beginnende schrijvers een platform voor hervertellingen. In het derde tijdschrift worden nieuwe sprookjes volgens het klassieke stramien gepubliceerd. Voor alle drie de soorten publicaties geldt dat ze het genre uit het domein van kinderen tillen en teruggeven aan de volwassen lezer, een proces dat Pazdziora ‘reverse adaptation’ noemt.

[p. 245]

Adaptaties staan al jaren in de belangstelling van jeugdliteratuuronderzoekers en daarom is het een gewaagde keuze om hier opnieuw een symposium en een boek aan te wijden. Maar met hun uitwerking van het thema hebben Geerts en Van den Bossche jeugdliteratuuronderzoekers uit verschillende landen gestimuleerd om een stap verder te gaan dan te analyseren welke teksten op welke wijze worden aangepast en waarom. De bijdragen in de bundel overstijgen stuk voor stuk de analyse van de adaptatie van een individueel werk of oeuvre en tonen de verbondenheid van adaptatie en canonvorming, die essentieel is voor het begrijpen van de manier waarop de (inter)nationale jeugdliteratuur zich de afgelopen eeuwen heeft ontwikkeld. Never-ending Stories is daarmee met recht een vernieuwende bijdrage aan de never-ending studie van adaptaties te noemen.

Geerts, Sylvie & Sara Van den Bossche (red.), Never-ending Stories. Adaptation, Canonisation and Ideology in Children's Literature. Gent, Academia Press, 2014.