Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 26

[p. 77]

Column
Leve het rommellezen!
Floortje Zwigtman

U moet een mening hebben.

Het is u geraden dat u een mening heeft.

Overal staan mensen klaar die belang hechten aan uw mening. Callcentermedewerkers, redactieleden van kranten en actualiteitenrubrieken, politici op campagne, erwtensoepkokers en worstmakers, Maurice de Hond die wil weten of u links of rechts blaft: allemaal bieden ze een luisterend oor voor uw meningen en wensen.

In een land dat zich zo vaak - en meestal ietwat snauwerig - beroept op de vrijheid van meningsuiting is het godsonmogelijk geen mening meer te hebben. Natuurlijk, in sommige enquêtes is het nog steeds mogelijk de opties ‘weet niet’ aan te kruisen, maar laten we eerlijk zijn: dat is voor de draaikonten, de vage types, de personen die te lui zijn om er een mening op na te houden. En wilt u daar bij horen? Nee toch? Een mening moet u hebben!

Het grote belang dat in Nederland gehecht wordt aan UW mening: - U, de consument, U, de mondige burger - heeft mij altijd wat wantrouwig gemaakt. In plaats van een genuanceerd beeld te geven van de verschillende opvattingen die onder de Nederlandse bevolking leven, lijken dit soort onderzoeken eerder dienst te doen als baken voor een samenleving die na de bevrijding van Calvinisme en Linkse Kerk op zoek is naar zekerheid. Wat moeten we denken? Wat moeten we vinden? Liefst wat de meerderheid ook vindt. Want de meerderheid zal het wel weten. En het geeft nu eenmaal een veiliger gevoel deel uit te maken van een grote groep dan van een kleine.

Het gevolg is een bijna panische meningsverzameldrift die ondertussen belachelijke vormen begint aan te nemen. Met als voorlopig dieptepunt de

[p. 78]

brandende vraag die dit jaar februari door de media aan het Nederlandse volk werd gesteld: denkt u dat er een Elfstedentocht komt? De respons op deze vraag zal ongetwijfeld groot geweest zijn, want ‘het leeft onder de mensen’ en heel wat schaatsliefhebbers, ‘Ik hou van Holland’-kijkers en eksteroogweerprofeten zullen enthousiast op ‘ja’ geklikt hebben, alsof hun mening de Friese weergoden tot barmhartigheid bewegen kon. In tijden van onzekerheid of massahysterie, verlaat u op het opinieonderzoek!

Ook binnen kleinere gemeenschappen waar nervositeit heerst, zoals die van noodlijdende uitgevers, bibliotheken en verkoopketens, is het publieksonderzoek in opmars. Hoe kunnen we onze verkoop- of uitleencijfers opschroeven? Door te kijken wat de Lezer wil. En wat wil de Lezer?

Deze vraag is ongeveer even zinloos en beledigend als de vraag ‘Was will das Weib?’ die generaties psychologen heeft beziggehouden, alsof de Vrouw een mysterieus doch aan universele wetten beantwoordend wezen was, in psyche zo irrationeel dat ze slechts met grote moeite door die o-zo rationele mannen van de wetenschap te doorgronden viel. De wetenschap is er inmiddels wel achter dat DE vrouw niet bestaat (hoewel John Gray het nog wel eens probeerde met Mannen komen van Mars, Vrouwen van Venus), maar in de hoofden van boekpromotors bestaat DE lezer nog steeds.

En ja, die Lezer is een mysterieus wezen, met irrationele voorkeuren en afkeren. Zo hoorde ik onlangs over de Ban op de Coverboy. Aangezien de meeste lezers van jeugdboeken meisjes zijn, valt het af te raden een jongen op de cover van je boek te zetten, omdat het dan door de jonge lezeressen niet gekocht zou worden. ‘Nee,’ waarschuwt de Boekhandel de Uitgeverij, ‘met deze cover verkoopt het niet. Maakt niet uit of je hoofdpersoon een jongen is en de enige vrouwelijke hoofdpersoon zijn bejaarde tante Truus, wil je verkopen, dan zet je een meisje op de voorkant.’ Dus de Uitgever gehoorzaamt en weer ligt er een boek in de handel dat qua cover als twee druppels water op alle andere lijkt. Ik zou als lezer met een kleine ‘I’ hopeloos verdwalen tussen al die eenvormige omslagen, maar de Lezer met een grote ‘L’ is blijkbaar tevreden en verlaat de winkel in de geruststellende zekerheid een boek gekocht te hebben dat niet té veel afwijkt van alle boeken die zij al gelezen heeft.

[p. 79]

Deze Kafkaeske verkooppsychologie kan tot gevolg hebben dat de nu nog fictieve Lezer met de grote ‘L’ in de toekomst werkelijkheid zal worden. Want wie nu een boek laat liggen omdat er een jongen op de cover staat, raakt in de toekomst misschien van streek van een covergirl zonder lipstick of met de verkeerde strikjes in het haar.

Een van de belangrijkste doelen van literatuur is het vergroten van onze tolerantiegrens voor het vreemde. Maar in de wereld van het marktdenken is een boek een Product dat Verkocht moet worden, aan een zo groot mogelijke Doelgroep, tegen een zo groot mogelijke Winst.

Dus wordt u als 40+-vrouw ‘getarget’ als literaire thrillerlezeres of leesgroeplid, krijgt u als 30+-man een true crime-dieet voorgeschoteld en dien jij, 13+-lezeres, 's avonds tussen de lakens te soppen bij de zoveelste tragische vampierromance.

Als ik mijn boekenkast bekijk, denk ik wel eens dat ik een nachtmerrie moet zijn voor de literaire marktonderzoeker. Welke conclusies zou men moeten trekken uit een verzameling boeken die zo uiteenlopend is qua onderwerp en literaire waarde, coverboys en covergirls en jaar van verschijning? Een steekproef nemend uit het muurtje van boeken dat zich in de loop van maanden onvermijdelijk om mijn bed sluit, kom ik tot de volgende titels: Ronja de Roversdochter, Het Boek der Symbolen, Traveller's Nature Guide to Spain, Vandaag Was Ik Mezelf Liever Niet Tegengekomen van Herta Müller, An Encyclopedia of Fairies, Bonita Avenue van Peter Buwalda, Tsjik van Wolfgang Herrndorf, Der Schrecksenmeister van Walter Moers, De Welwillenden van Jonathan Littell. Kinderboeken, jeugdboeken, literatuur en fantasy, bestsellers en obscure non-fictie, boeken om van wakker te liggen en boeken om rustig bij in slaap te vallen... Wie als marktonderzoeker uit dit rijtje een conclusie wil trekken, zal wellicht gefrustreerd moeten constateren dat deze lezer niets, dan wel alles aan te smeren valt. Maar tot welke Doelgroep behoort ze dan???

Doelgroeploze, aanrommelende lezers veroorzaken een lichte paniek in marktonderzoekland. Want waar vallen ze te plaatsen? Waar is het hok waarin je ze kunt opsluiten? Waar staat de voerbak waarin je het hen voorgeschreven thriller- of reality-dieetvoer kunt storten? Waarom willen ze de stuurloze boekenwereld die zoveel behoefte heeft aan zekerheid niet ter wille zijn? Wie zijn deze rommellezers die onder geen enkele noemer te vatten zijn?

[p. 80]

Ik durf te wedden dat er in Nederland meer rommellezers zijn dan marktonderzoekers zelfs in hun ergste nachtmerries durven toegeven. In onderzoeken die erop gericht zijn ‘zekerheid’ te verschaffen, is namelijk geen plaats voor mensen die regelmatig van mening veranderen, die in een discussie beide partijen gelijk geven of na bijna duizend pagina's Littell wel even uit willen huilen met een deeltje Harry Potter.

Onderzoeken vereenvoudigen, net als schema's, diagrammen en andere wetenschappelijk hulpmiddelen, onze werkelijkheid en zijn daarom bijna nooit een afspiegeling van die werkelijkheid, enkel een afgeleide ervan. Ze bieden zekerheid aan wie te onzeker is om toe te geven dat de realiteit gecompliceerd is, dat er vele lezers bestaan en dat een Doelgroep ook een Doelgroep is als die geen 500.000 potentiële kopers bevat.

Sprekend uit eigen ervaring, even subjectief als marktonderzoek: ik zou knettergek worden als ik me als Doelgroepslezer of Doelgroepsschrijver zou moeten gedragen.

Er zijn dagen dat ik me met een leeg geschreven hoofd op bed leg en even niets liever wil dan een boek lezen dat ik zo vaak gelezen heb dat ik het woord voor woord op zou kunnen schrijven, mocht het ooit bij brand verloren gaan.

Er zijn dagen dat ik honger naar een roman zo vol mooie woorden dat ik niet wachten kan zelf ook zulke prachtige zinnen neer te pennen.

Er zijn dagen dat ik met een roman het duister in wil en nachten dat ik niets liever wil dan Licht en Luchtig.

En daarom wil ik een boekhandel, een bibliotheek, een webwinkel voor mijn part, die mij iets te ontdekken overlaat. Geen profielen, geen tips, geen ‘U heeft DIT gelezen, dan wilt u vast ook DAT’. Ik wil avontuur, ik wil eigenwijsheid, ik wil luimen. De mogelijkheid om van mening te veranderen, wat aan te rommelen tussen boekenkasten zonder leeftijds- of doelgroepaanduiding. Ik wil literatuur die me vertelt wat ik nog niet weet, geen lectuur die me bevestigd in wat ik allang weet. Niet meer van wat ik allang gelezen heb. Laat dat aan de herkauwende schapen over. Voor hen het marktonderzochte eenheidsvoer dat ze wat mij betreft tevreden mogen vermalen tot hun tanden er groen van zien.

Maar ik ben er ook nog.

De Rommellezer.

Als u wilt, ben ik zelfs een doelgroep.

[p. 81]

Als ik u overtuigen moet: u kunt geld aan mij verdienen.

Als de dag ooit komt dat u mij opmerkt.

Dat ik een aankruisbaar hokje wordt in uw onderzoek.

Maar misschien moeten wij, rommellezers, het niet zo ver laten komen.

Misschien moeten we voor onszelf beginnen.

Onze boekenkasten openstellen voor elkaar, elkaar de romans uitlenen die in de zieltogende boekenketens steeds zeldzamer worden, snorren tekenen op de meisjes die ons vanaf de cover toelachen, ons realiseren dat we met vijf, met vijfhonderd of met vijfduizend óók met veel zijn, als we ideeën delen en geen winsten.

Ik geloof in het toenemend belang van globale internetcommunities van gelijkgestemden, die uiteindelijk de niet-bestaande ‘gemiddelde Nederlander’ of ‘gemiddelde Lezer’ buitenspel zullen zetten. In een wereld die zo groot en zo gevarieerd is als de onze is het niet langer realistisch te denken in gemiddelden, om steun te zoeken bij een meerderheid van één of twee procentjes boven de vijftig. Boeken zullen niet langer in de markt gezet worden voor ‘een meerderheid’, maar voor wie ze lezen wil. Hoe machtiger papieren concerns en internetboekhandels zich zullen maken, hoe heftiger de tegenreactie zal zijn. Ik voorspel een bloeiende gemeenschap van experimentele literatuur en rommellezers die uiteindelijk het pleit zullen winnen. Want zij vertegenwoordigen de durvers en de vernieuwers, waar grote uitgeverijen tegenwoordig steeds vaker traditioneel en risicovermijdend zijn. En een sector of kunstvorm die zich niet vernieuwt, is uiteindelijk ten dode opgeschreven. Dan wordt het tijd voor iets nieuws. Voor rommellezen misschien.

De Lezer is dood, leve de lezer!

Lang leve het rommellezen!