Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 24

[p. 134]

In memoriam Gerard de Vriend (1943-2010)
Harry Bekkering

Op 3 februari jl. bereikte ons het droevige bericht dat Gerard de Vriend, al jaren redactielid van Literatuur zonder leeftijd, de dag daarvoor volkomen onverwacht was overleden. Ongeloof en verbijstering wisselden elkaar af: we hadden elkaar nog maar zo kort daarvoor gezien en gesproken. En we waren nog maar ruim een jaar geleden op zijn afscheidsfeest van de universiteit geweest, waar Gerard naast een prachtige zeefdruk van zijn UvA-collega's en van ons een speciaal nummer kreeg overhandigd van het tijdschrift. Harry Bekkering gedenkt Gerard de Vriend.

Bea Ros sloot haar inleiding bij het Gerard de Vriend-nummer van Literatuur zonder leeftijd (najaar 2008) met deze woorden af: ‘We wensen Gerard (...) een rijk leven vol literatuur zonder leeftijd toe.’ Het heeft niet zo mogen zijn. Wat ben ik overigens blij, dat wij, zijn collega's van de UvA en de redactie, dat nummer voor hem gemaakt hebben.

Het heeft, op moment van schrijven van dit stuk



(8 februari 2010), iets onwerkelijks om bij de droevige gebeurtenis van Gerards plotselinge dood de juiste en gepaste woorden te vinden, terwijl je zo kort geleden, tijdens het laatste jeugdliteratuursymposium in Tilburg (27 januari 2010) nog uitgebreid met elkaar gesproken hebt en uren samen op een koud perron in 's Hertogenbosch gestaan hebt, omdat de treinen niet reden. En ook nog maar kort geleden noemde ik Gerard in een mail aan mijn mederedactieleden ‘mijn oude strijdmakker’. Want dat waren we, oud, de nestoren in de redactie, en strijdmakkers, omdat we in dezelfde periode gestudeerd hebben en onze opvattingen over wetenschap, jeugdliteratuur en literatuuronderwijs niet ver uiteenliepen.

Wij kenden elkaar al heel lang, besefte ik bij dit schrijven. Ooit was er een tijd, dat je rustig aan een universiteit kon werken als doctorandus. Het moeten de jaren zeventig geweest zijn. De druk van het moéten schrijven van een proefschrift was er toen nog niet, je dacht er wel over na natuurlijk, maar échte deadlines zoals nu bestonden er nog niet. En eigenlijk gold het zelfs als té ambitieus,

[p. 135]

wanneer je zoiets nastreefde. Die tijd dus. Wat ik mij herinner uit die periode, was dat er met enige regelmaat bijeenkomsten waren, waarbij universitaire collega's uit den lande elkaar ontmoetten om over het vak met elkaar van gedachten te wisselen. Op zo'n bijeenkomst heb ik Gerard voor het eerst ontmoet, in het gezelschap van Anthony Mertens. Gerard de rust en de bescheidenheid zelve, Anthony breed gebarend orerend. Het was de tijd, dat de literatuurwetenschap in een razend tempo aan het verwetenschappelijken was (de tijd van Maatje en Oversteegen, zal ik maar zeggen). Gerard was toen van plan een proefschrift te schrijven, waarin hij zou bewijzen - let wel ‘bewijzen’, men dacht toen nog dat dat kon - op welke gronden literaire teksten zich onderscheiden van andersoortige teksten. Het begrip ‘fictionaliteit’ zou er een belangrijke rol in spelen. Ik was daar diep van onder de indruk en vond het allemaal veel wetenschappelijker dan waarmee ik me bezighield, namelijk het eenvoudige hermeneutische handwerk, te weten het op schrift stellen van wat een literaire tekst zou kunnen betekenen. Dat proefschrift in die zin is er nooit gekomen, maar wel was bij mij het beeld ontstaan van een neerlandicus, die ontzettend goed op de hoogte was van de laatste literatuurwetenschappelijke ontwikkelingen. Uiteindelijk is het een heel ander soort proefschrift geworden, waardoor hij in een sfeer terechtkwam die heel dicht lag bij mijn eigen belangstellingssfeer, de (Nederlandse) jeugdliteratuur en het literatuuronderwijs. En mijn bewondering bleef. Want ook daar bleek Gerard in zeer korte tijd zich de meer theoretische geschriften op dat terrein eigen gemaakt te hebben. Waar ik, zeker de laatste tijd, steeds meer de neiging had en heb om me in sterkere mate te gaan richten op de primaire literatuur, daar was hij steeds degene die mij bleef wijzen op literatuurwetenschappelijke ontwikkelingen op het terrein van de jeugdliteratuur. Het is ook niet voor niets dat ik hem ooit in een redacteurennummer van Literatuur zonder leeftijd gekarakteriseerd heb als ‘het wetenschappelijke geweten’ van de redactie.

Naast de neerlandistiek en de literatuurwetenschap hadden Gerard en ik nog een raakpunt, wat ik voor het gemak maar noem, de voetballerij. Eindeloze gesprekken konden we daarover voeren, op weg naar het station in Utrecht na een redactievergadering. Soms kwamen beide werelden overigens in zijn geschriften bij elkaar, zoals in deze zin: ‘Ik was een debuterende speler op het literaire veld, maar speelde eigenlijk nauwelijks officiële wedstrijden in het stadion. Ik speelde als het ware cultureel straatvoetbal.’ Bea Ros stelt in haar eerdergenoemde intro terecht vast, dat wie Gerard kende, weet dat hij deze metafoor niet lukraak gekozen kán hebben, omdat Gerard naast zijn wetenschappelijk bestaan een tweede leven leidde, als voorzitter van het bestuur van Alkmaarsche Boys. Ook in zijn mailtjes over redactionele aangelegenheden ontbrak vrijwel

[p. 136]

nooit een verwijzing naar zijn activiteiten voor deze voetbalvereniging. Aan beide werelden is hij altijd trouw gebleven.

Gerards leven speelde zich, als ik het goed zie, eigenlijk af in wat ik voor mijzelf familieverbanden of ‘families’ genoemd heb. De eerste is zijn eigen échte familie, de tweede is (het laatste jaar, wás) de UvA-familie van moderne Nederlandse letterkunde (hoewel ik nooit zijn collega geweest ben in strikte zin, toch heb ik de indruk dat er geen betere, trouwe en betrouwbare collega denkbaar is dan Gerard de Vriend), de familie van de redactie van Literatuur zonder leeftijd en ten slotte de familie van de Alkmaarsche Boys. De families lijken, zo geformuleerd, gescheiden, maar voor hem zelf vormden ze, vermoed ik, één geheel. En alle families zullen hem gaan missen, dat is een ding dat zeker is.

Ik kan niet nalaten te wijzen op wat ik altijd één van zijn mooiste stukken heb gevonden: Gerards openingslezing bij het Tilburgse symposium van 2004, ‘Ingevoerd in de canon’. Mooi, omdat in die tekst het persoonlijke en het wetenschappelijke zo fraai samen komen. Hij koppelt daar zijn eigen leesontwikkeling aan allerlei - meer of minder wetenschappelijke - opvattingen over de literaire en jeugdliteraire canon. Het is - en ik zeg dat niet pour besoin de la cause - één van de beste openingslezingen van de symposia in Tilburg, die ik heb meegemaakt.

In het najaar van 2008 mocht ik als vertegenwoordiger van de redactie Gerard toespreken bij zijn afscheid van de Universiteit van Amsterdam en aan het slot van mijn speechje sprak ik deze woorden: ‘Gerard, je neemt dan wel afscheid van de UvA, maar je begrijpt dat ik, wij, het op prijs zouden stellen dat je nog enige tijd deel zult willen blijven uitmaken van de redactie van Literatuur zonder leeftijd en dat dát afscheid nog even op zich zal laten wachten.’ Het heeft niet zo mogen zijn.