Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 24

[p. 125]

Meesterwerken met ezelsoren. Bewerkingen van literaire klassiekers voor kinderen 1850-1950
Lien Fret

In haar proefschrift schetst Sanne Parlevliet een genuanceerd beeld van de positie tussen ‘kunst en kind’ die kinderboekbewerkingen van literaire klassiekers in de periode 1850-1950 innamen. De bewerkingen van oude meesterwerken zoals Robinson Crusoe, Van den vos Reynaerde en Tijl Uilenspiegel bevinden zich volgens de studie in een wankel evenwicht tussen de oude tekst en de nieuwe lezer, tussen behoud en verandering, moralisme en vermaak, subversie en socialisatie, ethiek en esthetiek. Ze vestigen en bestendigen een sterk gereduceerd en gesimplificeerd beeld van de oorspronkelijke verhalen. Tot die conclusie komt Parlevliet op basis van de poëticale context van de bewerkingen, die ze schetst in hoofdstuk 2, een analyse van de plaats van bewerkingen binnen de productie van jeugdliteratuur in de bestudeerde periode (hoofdstuk 3) en een overzicht van de bewerkingsstrategieën die in de bewerkingen werden toegepast (hoofdstuk 4). In de drie hoofdstukken die aan het concluderende hoofdstuk voorafgaan, komen ten slotte de historische context en de maatschappelijke discussies van de periode 1850-1950 aan bod en worden aan de hand van drie casussen een aantal thema's uit de kinderboekbewerkingen belicht (onder andere de representatie van het gezin en omgang met dieren).

Op basis van contemporaine beschouwingen onderscheidt Parlevliet in het tweede hoofdstuk een vijftal functies die het bewerken voor en lezen door kinderen van ‘klassiekers’ vervulden in het door haar bestudeerde tijdskader. Ze bespreekt de literair-historische functie waardoor het zwaartepunt bij de oorspronkelijke verhalen kwam te liggen en de esthetische functie waarbij de oude kunstwerken gezien werden als middel in de smaakontwikkeling van het kind, of esthetiek in dienst kwam te staan van ethiek. Ook een morele, een maatschappelijke en een ontspannende functie komen aan de hand van beschouwingen, boekbesprekingen en intentieverklaringen aan de oppervlakte. De redenen voor het bewerken die in dit hoofdstuk aan bod komen, zijn een noodzakelijke nuancering van een uitspraak over het bewerken van klassiekers voor kinderen uit de inleiding die eigenlijk reeds aan het begin van het proefschrift wat meer aandacht behoefde. Parlevliet vermeldt namelijk enkel ‘de opvoedkundige waarde die er aan de oorspronkelijke werken wordt toegekend’ (blz. 13) als reden waarom klas-

[p. 126]

siekers uit de volwassenenliteratuur in bewerkte vorm deel uitmaken van de klassiekers van de jeugdliteratuur, en gaat dus aanvankelijk voorbij aan de andere aspecten die van de klassiekers geschikte verhaalstof voor kinderen maakten.

In hoofdstuk drie gaat Parlevliet na welke plaats de bewerkingen voor kinderen in de onderzochte periode innamen binnen de almaar groeiende kinderboekenmarkt. In de eerste helft van de negentiende eeuw was het aanbod aan kinderlectuur zo sterk gestegen dat behoefte aan regulering ontstond. Op basis van cijfermateriaal over het aantal bewerkingen schetst Parlevliet, met veel inzicht, enkele grote lijnen. Zo komen onder meer de populariteit van bepaalde genres en de marktcondities aan bod. Wat de individuele teksten betreft die niet helemaal in het plaatje passen, zijn Parlevliets conclusies minder interessant omdat ze soms haar toevlucht moet nemen tot speculatie, bijvoorbeeld wanneer ze het aantal bewerkingen van Baron von Münchhausen bespreekt. Terwijl het aantal bewerkingen van andere door haar onderzochte ‘kinderklassiekers’ in de eerste helft van de twintigste eeuw enorm steeg, nam het aantal bewerkingen van dat boek juist af. ‘Waarschijnlijk waren pedagogische argumenten hier doorslaggevend’, zo moet Parlevliet besluiten (blz. 99).

In het derde hoofdstuk gaat Parlevliet eveneens verder in op het samenstellen van haar onderzoekscorpus. De criteria die ze bij het samenstellen van dat corpus hanteerde, worden in het proefschrift slechts kort besproken. Omwille van de complexe strategieën die in de onderzochte periode met het publiceren van ‘kinderklassiekers’ gepaard gingen, mocht best wat meer aandacht besteed worden aan de selectieprocedure. Zo beïnvloedden onder meer de status van kinderliteratuur in het algemeen en van bewerkers van ‘klassiekers’ voor kinderen in het bijzonder maar ook de dubbele geadresseerdheid van kinderboeken de manier waarop uitgevers de ‘kinderklassiekers’ op de markt brachten. In haar inleiding kan Parlevliet nog volstaan met de vermelding dat in haar studie ‘bewerkingen die in de periode tussen circa 1850 en 1950 voor kinderen zijn verschenen’ (blz. 14) centraal staan. Hoe bepaald werd of de teksten ook daadwerkelijk ‘voor kinderen’ gepubliceerd werden, komt in het derde hoofdstuk aan bod. Daar wordt in een voetnoot vermeld dat bij de selectie de regel was ‘dat ofwel in uitgaven zelf, ofwel in de rubricering in Brinkman's Catalogus of in de titelbeschrijving van Picarta moet staan dat het om een uitgave voor kinderen ging.’ (blz. 93). Maar kan men er ooit zeker van zijn dat de teksten ‘ook daadwerkelijk als lectuur voor kinderen hebben gefunctioneerd’ (blz. 122), zoals Parlevliet het formuleert? Deze selectieprocedure leidt bovendien onvermijdelijk tot een soort canon die de ‘echte schriftelijke folklore’ (blz. 122) niet omvat, iets wat de onderzoekster zelf terecht opmerkt en betreurt.

[p. 127]

Parlevliet laat af en toe een aantal kansen tot interessante invalshoeken onbenut, aanzetten waarvoor de ruimte om ze uit te werken ongetwijfeld ontbrak, maar die toch vragen opwerpen. Theo Thijssens kritiek op tweederangsvertalers en -bewerkers die niet letterlijk vertalen want ‘'t is maar voor kinderen’ (blz. 95) had geplaatst kunnen worden tegenover de contemporaine plaats van kinder- en jeugdliteratuur binnen het literaire polysysteem. En ook de opsomming van ondertitels waarin aangegeven wordt wat bewerkers met de teksten in kwestie doen (bewerken, navertellen, vertalen, ..., blz. 152) had in verband gebracht kunnen worden met de status van kinderboeken en van bewerkers en vertalers van zulke teksten. In het proefschrift wordt echter niet ingegaan op de redenen voor en de betekenis achter zulke ondertitels.

In het proefschrift ontstaan een aantal



verrassende nieuwe inzichten uit de manier waarop Parlevliet zich begrippen uit verschillende vakgebieden eigen maakt. Een zeer interessante passage is de beknopte schets van bewerkingsseries als populaire uitgeef- en verkoopmethode. Gebruik makend van Bourdieus ‘kapitaal’-begrip toont de onderzoekster hoe de nadruk in de presentatie van de series in de eerste helft van de twintigste eeuw verschoof van een tegemoetkoming aan een gebrek aan economisch kapitaal naar de kans op het verwerven van cultureel kapitaal. Getuigend van veel inzicht is op dit vlak ook de invulling die Parlevliet, op basis van haar onderzoekssubject, geeft aan de begrippen ‘dubbele geadresseerdheid’ (o.a. blz. 24-25), ‘ideologie’ in kinderboeken (o.a. blz. 32-34) en ‘schriftelijke folklore’ (o.a. blz. 36). Vooral de toepassing van die laatste term die in 1983 gelanceerd werd door Aleida Assmann, zorgt voor een originele invalshoek. Zo toont Parlevliet in hoofdstuk vier hoe kinderboekbewerkingen van klassiekers volgens hetzelfde principe werken als schriftelijke folklore. Folklore wordt ‘steeds opnieuw samengesteld uit oude en nieuwe elementen’. De bewerkingsstrategieën die behandeld worden, tonen dat ook bewerkers telkens opnieuw elementen van de oorspronkelijke verhaalstof combineren met nieuw materiaal.

[p. 128]

Parlevliet heeft het in haar proefschrift over ‘de oorspronkelijke verhalen’ (blz. 34) en ‘de oorspronkelijke verhaalstof’ (blz. 38) waarin bewerkers ‘doelbewust veranderingen’ (blz. 34) aanbrachten en op basis waarvan ‘vormen van ideologie getraceerd kunnen worden’ (blz. 34): ‘Een andere manier om opvattingen te achterhalen is [...] het vergelijken van de oorspronkelijke tekst met de bewerking.’ (blz. 34). De vraag is uiteraard wat die ‘oorspronkelijke tekst’ dan wel is. Bewerkers kunnen verschillende ‘preteksten’ ter beschikking hebben; ook latere vertalingen of bewerkingen van de ‘originele’ klassieker kunnen de brontekst van de bewerking vormen. Dit is iets wat Parlevliet in haar proefschrift zelf ook opmerkt, bijvoorbeeld wat de bewerkingen van Robinson Crusoe betreft, waarbij ‘een heleboel Nederlandse bewerkingen [...] gebaseerd zijn op die van Campe’ en niet ‘op het oorspronkelijk werk van Defoe’ (blz. 96-97). Wat verder volgt dan ook een duidelijkere formulering van het probleem: ‘Vaak zijn elementen van verschillende bronteksten/bewerkingen in de nieuwe versies te traceren.’ (blz. 97).

Parlevliets proefschrift over meesterwerken met ezelsoren geeft een onderhoudend en overzichtelijk beeld van de plaats van ‘kinderklassiekers’ binnen de kritiek en productie van jeugdliteratuur in de onderzochte periode. Parlevliet is er op basis van haar uitgebreide corpus in geslaagd duidelijke lijnen te trekken in een toch vrij complex historisch tijdskader en weet, zonder te verdwalen in de secundaire literatuur, een mooi overzicht te bieden van de vele studies die zich reeds over deze periode gebogen hebben.

Sanne Parlevliet, Meesterwerken met ezelsoren. Bewerkingen van literaire klassiekers voor kinderen tussen 1850-1950. Hilversum, Verloren, 2009, 391 blz., ISBN 978 9 08704 121 2; €39,-.