Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 24

[p. 120]

De veelzijdigheid van ‘literatuur zonder leeftijd’
Een bespreking van Sandra L. Beckett, Crossover Fiction. Global and Historical Perspectives
Helma van Lierop-Debrauwer

The Dutch term literatuur zonder leeftijd (literature without age) began to be widely used after it was chosen as the title of a journal, in 1993, in order to reflect the growing importance of literature for all ages. (Beckett, 2009, blz. 8)

Met deze verwijzing betrekt Sandra Beckett in Crossover Fiction (2009) het Nederlandse taalgebied in haar discussie over het grensverkeer tussen jeugdliteratuur en volwassenenliteratuur. De aanleiding tot haar boek is de grote aandacht voor deze literatuur sinds het overweldigende, wereldwijde succes van de Harry Potter-reeks van J.K. Rowling. Plotseling was cross-overliteratuur voorpaginanieuws in de kranten. Hoewel Beckett erkent dat het fenomeen zich in de eerste jaren van de eenentwintigste eeuw manifesteert als nooit tevoren, maakt ze vanaf het begin duidelijk dat het geen volkomen nieuw verschijnsel is:

Although crossover literature has recently acquired a new status, it is not a new phenomenon. (Beckett, 2009, blz. 1-2)
[B]ooks that blur the lines between children and adult categories have caught the attention of sophisticated readers for decades. (Beckett, 2009, blz. 2)

Haar persoonlijk interesse dateert ook al van voor het jaar 2000. Als hoogleraar Franse taal- en letterkunde in Canada publiceerde ze vanaf begin jaren negentig onder meer over de Franse dubbelpublieksauteur Michel Tournier. (Beckett, 1999a) Het door haar geredigeerde boek Transcending Boundaries. Writing for a Dual Audience of Children and Adults uit 1999 was het eerste boek dat in internationaal vergelijkend perspectief aandacht besteedde aan cross-overliteratuur. (Beckett, 1999b) Het boek bestaat uit essays van verschillende auteurs die ieder voor zich een bepaald aspect belichten van het grensverkeer zoals zich dat, enkele uitzonderingen daargelaten, aan het eind van de twintigste eeuw manifesteer-

[p. 121]

de: de houding van critici ten opzichte van grensverkeer en canonisering, dubbele geadresseerdheid in prentenboeken, het schrijven voor twee publieken onder censuur, verschillen tussen jeugdliteratuur en volwassenenliteratuur en grensverkeer in het licht van traditie en innovatie. Hoewel de bijdragen zijn samengebracht onder deze vijf thema's, is het boek vooral een eerste, enigszins willekeurige verkenning van de betekenis van cross-overliteratuur voor de grenzen tussen jeugdliteratuur en volwassenenliteratuur en voor de houdbaarheid van de concepten ‘kind’ en ‘volwassene’.

In Crossover Fiction is sprake van een systematischer perspectief. Beckett beoogt in hoofdzaak twee dingen. Ten eerste wil ze, zoals gezegd, het verschijnsel cross-overfictie een historisch kader geven door te laten zien dat jeugdboeken en een dubbele geadresseerdheid voorkomen vanaf het ontstaan van specifiek voor kinderen en jongeren geschreven literatuur. Haar tweede doel is een indruk geven van de reikwijdte van het fenomeen:

Crossover fiction is by no means a strictly European phenomenon. (...) Crossover fiction is doing well in many parts of the world, as witnessed by the Works of the Chilean Isabel Allende, the Quebecois Dominique Demers, the South African Dianne Hofmeyr, the Australian Garth Nix, and the Japanese Haruki Murakami.’ (Beckett, 2009, blz. 8)

Het boek bestaat uit een inleiding, zeven hoofdstukken en een epiloog. In hoofdstuk 1 tot en met 4 gaat Beckett in op de verschillende verschijningsvormen van cross-overfictie: ‘Adult-to-Child Crossover Fiction’, ‘Rewriting for Another Audience’, Child-to-Adult Crossover Fiction' en ‘All Ages Fantasy’. In hoofdstuk 5 bespreekt ze een aantal auteurs die in de loop van hun carrière (ook) voor een ander publiek zijn gaan schrijven. De rol van de uitgever en de markt wordt belicht in hoofdstuk 6 en 7. Daarin wordt onder meer ingegaan op marketingstrategieën van uitgevers: ‘How to package and position these [cross-over; HvL] books in the market is a vitally important question that has been occupying publishers for some time. Publishers haved tried a variety of marketing strategies.’ (blz. 231) Soms kiezen uitgevers voor het op de markt brengen van één editie die verkocht wordt in zowel de jeugdafdeling als de afdeling volwassenenliteratuur van boekhandels. Steeds vaker opteren ze echter voor twee aparte edities en benutten ze de paratext (zoals een voorwoord, inleiding of nawoord) om te wijzen op het cross-overkaraker van het boek.

[p. 122]

Het historisch perspectief beperkt zich



tot de eerste drie hoofdstukken, waarin een bepaalde vorm van grensverkeer wordt geïllustreerd aan de hand van voorbeelden uit zowel het verleden als het heden. In het eerste hoofdstuk wordt onder meer ingegaan op klassiekers uit de volwassenenliteratuur zoals Robinson Crusoë, Don Quijote de la Mancha en Gulliver's Travels die ofwel integraal, ofwel in bewerking door kinderen en jongeren gelezen zijn en nog steeds worden. Het tweede hoofdstuk besteedt aandacht aan auteurs die hun eigen werk hebben herschreven voor een nieuw publiek. Bekende voorbeelden zijn Roald Dahl en Michel Tournier. Gezien de fascinatie van Beckett voor deze auteur is het niet verwonderlijk dat de bewerkingen van zijn volwassenenromans voor een jonger publiek in dit hoofdstuk relatief veel aandacht krijgen.

Strikt genomen behoren bewerkingen inderdaad tot de cross-overliteratuur, maar de wijze waarop daarbij grenzen worden overgestoken verschilt wel van die van de hedendaagse cross-overfictie. Dat het nodig is om te herschrijven, bevestigt immers net het onderscheid tussen jeugdliteratuur en volwassenenliteratuur. Beckett gaat aan dit onderscheid min of meer voorbij. Opmerkelijk in het licht van de status die traditioneel wordt toegekend aan respectievelijk jeugdboeken en boeken voor volwassenen, is Beckett's observatie dat het herschrijven van een roman voor volwassenen naar een kinderboek kan leiden tot meer literaire kwaliteit. Met betrekking tot enkele romans van Tournier stelt zij vast:

Rather than considering Friday and Robinson and Les Rois mages as vulgarizations or more artless, watered-down versions of Friday and the Four Wise Men, these so-called children's versions should be seen in the light of an evolution towards a more concise and primal narrative that can be read by children as well as adults.’ (Beckett, 2009, blz. 79)

Het derde hoofdstuk heeft, zoals gezegd, eveneens een historisch perspectief, maar gaat niet over bewerkingen. Beckett bespreekt hier voorbeelden van kinderboeken uit het verleden die hun weg hebben gevonden naar volwassen lezers.

[p. 123]

Net als in het eerste hoofdstuk gaat het om klassiekers: Peter Pan van J.M. Barrie, Alice in Wonderland van Lewis Carroll en, uit Duitsland, Der Nussknacker und der Mausekönig van E.T.A. Hoffmann.

In de andere hoofdstukken staat het hedendaagse cross-overboek centraal en wordt door middel van voorbeelden de geografische reikwijdte van het fenomeen belicht. Niet onverwacht is hoofdstuk 4 geheel gewijd aan fantasy, het genre waar het cross-oververschijnsel zich het duidelijkst heeft gemanifesteerd. Met name Harry Potter en The Lord of the Rings hebben gezorgd voor een opleving van het genre in heel veel landen. Volgens Beckett is sprake van een wereldwijde revival, maar dat kan op basis van de gegeven voorbeelden niet worden volgehouden. De boeken en auteurs die genoemd worden, zijn vooral afkomstig uit de westerse literatuur, Zuid-Afrika en Japan. Een vermoedelijke verklaring hiervoor is het gegeven dat de jeugdliteratuurdeskundigen waarop Beckett voor haar onderzoek een beroep heeft gedaan, hoofdzakelijk afkomstig zijn uit Europa, Zuid-Afrika en Japan. Nederlandse en Vlaamse voorbeelden zijn prominent aanwezig: auteurs als Anne Provoost, Bart Moeyaert, Peter van Gestel en Wim Hofman worden een aantal malen genoemd.

De vele voorbeelden van grensverkeer die Beckett geeft, zijn indrukwekkend en zorgen ervoor dat de lezer een veelkleurig beeld krijgt van het verschijnsel. Maar ze vormen ook mijn voornaamste bezwaar tegen het boek. De talloze namen van boeken en auteurs die veelal kort worden besproken, maken dat Crossover Fiction als studie van een interessant verschijnsel moeilijk beklijft. Het boek is teveel een opsomming en bevat nauwelijks analyses. In dat opzicht is de Epiloog met als ondertitel ‘Causes en Consequences of the Current Crossover Craze’ het meest interessante hoofdstuk, omdat daarin wel sprake is van een metastandpunt. Verschillende hypotheses die de afgelopen jaren zijn geformuleerd om de cross-overtrend te kunnen verklaren, worden door Beckett tegen het licht gehouden: de cynische verklaring dat het louter een commercieel fenomeen is, de verklaring van de infantiliserende volwassene en de nostalgieverklaring. Volgens Beckett moet de sleutel ergens anders gezocht worden:

The key to the current crossover phenomenon seems to lie largely in the art of storytelling. (...) The need for story is timeless and the crossover phenomenon is proving that it is also ‘ageless’. (Beckett, 2009, blz. 265)

Deze behoefte aan verhalen bij zowel volwassenen als kinderen analyseert Beckett in de context van veranderingen in de volwassenenliteratuur en de jeugdliteratuur in de twintigste eeuw. Cross-overliteratuur stelt de fundamentele vraag

[p. 124]

of er een juiste leeftijd is om een boek te lezen en geeft daarop, aldus Beckett, zeer beslist een ontkennend antwoord.

Beckett, Sandra L., Crossover Fiction. Global and Historical Perspectives. New York and London, Routledge, 2009. ISBN 978-0-415-98033-X, 364 blz. £80,00.

Literatuur

Beckett, Sandra L., ‘Crossin the Border. The Art of Crosswriting in Michel Tournier's Fiction.’ In: Literatuur zonder leeftijd, jrg. 13 (1999), nr. 50 (najaar), blz. 308-324. (1999a)

Beckett, Sandra L. (ed.), Transcending Boundaries. Writing for a Dual Audience of Children and Adults. New York & London, Garland, 1999(b).