Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 24

[p. 106]

Theo Thijssenprijs 2009: Ted van Lieshout

In zijn feestrede tijdens de uitreiking van de Theo Thijssen-prijs op donderdag 24 september 2009 omschreef Aidan Chambers laureaat Ted van Lieshout als ‘een artistiek genie.’ Van Lieshout krijgt deze prijs voor zijn gehele oeuvre. Hier het volledige juryrapport.

De jury van de Theo Thijssenprijs 2009 wil in Ted van Lieshout een schrijver en dichter bekronen, die ook als illustrator, boekenmaker én activist vanaf 1986 een veelzijdig en kwalitatief hoogstaand oeuvre heeft opgebouwd. Al vroeg werd de kwaliteit van zijn werk her- en erkend, wat bleek uit het Charlotte Köhler Stipendium dat hij als veelbelovend jong auteur in 1989 ontving, nu precies twintig jaar geleden.

Ik zie de wereld met een wakker oog
en een dat ligt te slapen.
Maar ben ik triest en zo alleen

Want alle mensen zijn gemeen,
dan huilt en huilt van lieverlee
mijn andere oog gezellig mee.
(uit: Van verdriet kun je grappige hoedjes vouwen, 1986)

Ted van Lieshout debuteerde in 1984 met zijn eerste gedicht in de De blauwgeruite kiel, de onvolprezen jeugdbijlage van Vrij Nederland en vanaf dat moment heeft Van Lieshout met regelmaat poëziebundels gepubliceerd waarin de lezer de wereld door dat wakkere oog van hem heeft mogen bekijken. In zijn gedichten zien we vaak tegenstrijdige gevoelens en verlangens. In veel gedichten is hij op zoek naar erkenning en geborgenheid. De dood van zijn vader en broer spelen daarin vaak een belangrijke rol.

Er ging op een dag een vader dood.
Hij was van mij en hij viel zomaar
ineens de rand van het leven af.

[p. 107]

 

Ik keek voorzichtig het donkere gat

 

van de kelder in en zag dat hij nergens

 

lag; dat kwam omdat het daar te diep is

 

 

 

om te zien wat vaders doen als ze eenmaal

 

op zichzelf zijn gaan wonen in het huis

 

dat hemel heet. De hemel, dacht ik eerst,

 

 

 

was hoog in de lucht, maar hij is ergens

 

beneden, trapaf, nog onder de kelder waar

 

papa's spullen zich in dozen bewaren.

 

(fragment uit: Begin een torentje van niks, 1994)

In 1995 werd voor het eerst een gedichtenbundel bekroond met een gouden griffel. Ted van Lieshout viel deze eer te beurt met Begin een torentje van niks, een meesterwerk in de kinder- en jeugdpoëzie.

Dit, papa, is de brug die ik heb gebouwd. Hij staat op vijf pijlers.
Zulke dingen leerde ik langzaam kunnen. Ik bouwde woord
voor woord deze toren, voegde steen voor steen dit gedicht,
schreef in twintig regels voor ons een huisje om in te wonen.
(fragment uit: Mijn vader ging uit: Begin een torentje van niks, 1994)

In de poëzie van Van Lieshout krijgen eenvoudige woorden vaak een heel speciale betekenis en dat maakt het lezen van zijn gedichten tot een belevenis. Alledaagse dingen worden vaak op originele wijze verwoord. Van Lieshout speelt met woorden, weegt ze af, laat overbodige taal weg, biedt hoop, roept indringende beelden op en doorbreekt taboes, zoals in Zeer kleine liefde, een bundel gedichten, brieven en foto's van een twaalfjarige jongen die een controversiële seksuele relatie met een volwassen man heeft.

In het prozadebuut van Van Lieshout, Raafs reizend theater, wordt het leven van een antiheld beschreven, die in een rondreizend theater met allerlei marginale figuren de steun en het respect vindt die hij in de reële wereld zo moest ontberen. Ook al zo'n buitenstaander is de grote piekeraar Tijm in De allerliefste jongen van de hele wereld. Een jongen die vindt dat hij zijn bij een verkeersongeval omgekomen vader moet vervangen.

Tijm was een jongen die zich zo veel zorgen maakte, dat hij zelden aan spelen toekwam. De hele dag kropen er vragen zonder antwoorden en

[p. 108]

antwoorden zonder vragen in zijn hoofd. En 's nachts hield het niet op. In zijn dromen gingen de zorgen gewoon door. (...) Maar zijn moeder en alle andere volwassenen die hij kende, zeiden dat Tijm de allerliefste jongen van heel de wereld was. En op een dag geloofde hij dat.
(fragment uit: De allerliefste jongen van de hele wereld, 1988)

Een parel binnen het proza van Van Lieshout is de jongerenroman met de mysterieuze titel Gebr. Centraal thema in dit boek is de verwerking van de dood van zijn broer. Het idee dat iedereen hem zou kunnen vergeten was niet te pruimen voor mij, schrijft Van Lieshout. Op indrukwekkende wijze beschrijft hij hoe zijn broer ziek wordt en langzaam aftakelt. Daarnaast speelt de ontdekking dat zijn broer anders was, maar ook zijn eigen ontluikende homoseksualiteit in dit boek een erg belangrijk rol.

Van Lieshout is een duizendpoot. Naast poëzie



en verhalen schrijft hij (lied)teksten voor bekende televisieprogramma's, zoals Het Klokhuis en Sesamstraat, waarin hij meestal een luchtigere toon aanslaat dan in zijn gedichten en verhalen. Verder schrijft hij hoorspelen, toneelscenario's en liedjes voor onder meer Jenny Arean en Karin Bloemen.

Dat kunstopvoeding ook hoog bij hem in het vaandel staat is duidelijk voor iedereen die zijn poëzieprentenboeken kent, ook al zal Van Lieshout de laatste zijn om het woord ‘kunstopvoeding’ te gebruiken. Ik probeer met en in mijn tekeningen vaak en graag de afstand tussen zuivere illustratie en moderne beeldende kunst wat kleiner te maken, in de hoop dat kinderen kunst wat meer dichtbij zien, zei hij ooit. In het poëzieprentenboek Mijn botjes zijn bekleed met deftig vel (1990) is hij in dat streven ruimschoots geslaagd.

Ik zweef boven iedereen uit
in het geheim - de wereld weet
nog niet precies dat ik er ben.

Ik moet soms ook nog wennen
aan mezelf, maar mijn voorsprong
is al groot. Wie mij voorbij wil

[p. 109]

 

op de fiets moet om mij heen

 

in een bocht. En een bocht

 

is wel een soort van buigen.

 

(Buigen uit: Mijn botjes zijn bekleed met deftig vel, 1990)

De toon van de gedichten in deze bundel is vaak relativerend, soms ook spottend, terwijl een goede portie humor niet ontbreekt.

Maar in mij woedt een storm; ik bots in onweer
op elkaar, al toont zich niets op mijn gezicht
want huid trekt rond het razen dicht.
(fragment uit: Ik ben een wolk uit: Mijn botjes zijn bekleed met deftig vel, 1990)

De gedichten zijn afgedrukt in de illustraties, die door middel van verschillende technieken tot stand zijn gekomen. Van Lieshout vindt het belangrijk dat kinderen de achtergrond van de illustraties kennen en achter in het boek worden dan ook de technieken per gedicht toegelicht. In woord en beeld zoekt Van Lieshout steeds naar nieuwe technieken en stijlen. Zijn visie op kunst verwoordde hij op een uitermate persoonlijk manier in Stilleven, waarin hij kunstwerken en stijlen verrassend met elkaar confronteert.

Zijn doel om kinderen en kunst dichter bij elkaar te brengen komt ook naar voren in zijn Papieren musea, waarvan nu drie delen zijn verschenen. In bijvoorbeeld het tweede deel met de veelzeggende titel Ik schrijf men komt binnen brengt hij bijna zestig gedichten van evenzoveel dichters samen in verschillende zalen van het museum, waarbij steeds twee gedichten die thematisch bij elkaar horen worden gepresenteerd, aangevuld met illustraties, foto's en computerbewerkingen.

Van Lieshout mag een waar ambassadeur voor poëzie voor kinderen en jongeren genoemd worden. Door veel aandacht te schenken aan de vormgeving van zijn eigen bundels, weet hij zijn poëzie voor een groot publiek toegankelijk te maken. Maar Van Lieshout vindt het ook belangrijk dat andere, veelal nog onbekende, dichters de kans krijgen om te publiceren, juist in een tijd dat het steeds moeilijker wordt voor uitgevers om gedichtenbundels te publiceren. Mede op zijn initiatief kwam het jaarboek Kwam dat zien! Kwam dat zien! in 2008 op de markt. Op een heel bijzondere manier, jeugdpoëzie als circusvoorstelling, is Van Lieshout erin geslaagd het werk van meer dan vijftig dichters bij elkaar te brengen.

[p. 110]

Van Lieshout onderscheidt zich van veel andere auteurs door de veelzijdigheid van zijn oeuvre, de dialoog tussen woord en beeld, zijn originele en beeldende stijl, de ‘andere’ ogen waarmee hij de wereld als vanuit steeds een nieuw perspectief bekijkt.

De jury, bestaande uit de leden Ed Franck, Wim Hofman (voorzitter), Rietje Nivard, Sanne Parlevliet en Toin Duijx, met Aad Meinderts als ambtelijk secretaris, is verheugd het gevarieerde en vakkundige oeuvre van Ted van Lieshout voor te dragen voor de Theo Thijssenprijs 2009. Nog afgezien van zijn kwaliteiten als poëzieambassadeur, illustrator, grafisch vormgever en ‘kunstsmaakmakelaar’ zijn de gedichten en verhalen van Ted van Lieshout deze prijs ten volle waard.