Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 20

[p. 128]

Stumpers in de achterstandswijk
Thomas de Veen

In 2004 verscheen voor het eerst een jeugdroman van de Zweedse auteur Michael Engström in een Nederlandse vertaling: Tobbe, een boek dat meteen goed was voor een Zilveren Zoen. Dief van de duivel (2006) mag daarvan een waardige opvolger genoemd worden.

Alleen het uitzicht is al uitzichtloos. Steppo kan weliswaar een heel eind in de verte kijken, vanaf zijn balkonnetje op de dertiende verdieping, maar waar kijkt hij dan naar?

De flats in Hagalund waren hemelsblauw. Misschien hadden degenen die Hagalund hadden laten bouwen plotseling ingezien wat ze op hun geweten hadden en vervolgens geprobeerd de huizen onzichtbaar tegen de hemel te maken. Dat was mislukt. De huizen verrezen als enorme rotswanden met grotopeningen van glas.

De plaats van handeling in Dief van de duivel van Mikael Engström is Hagalund, de Bijlmer van Zweden, een voorstad van Stockholm die ook in werkelijkheid berucht is om zijn monstrueuze flatgebouwen. Het land ligt er vol met betonnen, vierkante pleinen, ‘rechttoe rechtaan gebouwd, langs een liniaal getrokken potloodlijnen die werkelijkheid waren geworden.’ Puberjongens stoken er in de kelder stiekem wijn, met suiker en water en gist. In de schoolkantine zwaait ‘de Cipier’ hardhandig de scepter. Een invaldocent wiskunde betast de seksbom van de klas (tot haar genoegen). Het zenuwachtige meisje Eva wordt ‘plasamoebe’ genoemd, omdat ze jaren geleden in haar broek

[p. 129]

heeft geplast en omdat ze weigert zich aan de normen van haar hardvochtige klasgenoten te houden. De tiende verdieping van een flat ruikt naar sigaretten, knoflook of poep, en op de elfde ruik je varkensworst of gewoon zure pis. En er loopt een notoire potloodventer rond.

De veertienjarige Steppo staat boven op de flat en kijkt op Hagalund neer. Hij zit er middenin. Zijn vader is een maand geleden overleden, zijn moeder is depressief en zoekt haar heil in de catalogus van het postorderbedrijf. Voorzichtigheid is geboden, dat voelt Steppo wel aan, want dertien verdiepingen is ‘verrekte hoog’. Had hij maar een droom, net als zijn klasgenoten. Dick, die gitarist wil worden en kwijlt bij een glimmende blauwe Fender Stratocaster. Terwijl die in de winkel op hem hangt te wachten, oefent Dick op de luchtgitaar. En Håkan, die volledig opgaat in zijn dierbare handboek voor militairen, Soldaat te velde. In de kantlijn kriebelt hij handige tips, voor later, als hij zelf huursoldaat is. Steppo heeft alleen nare nachtmerries en dromen over Tahsin - een meisje, zo wondermooi, zo beeldschoon. ‘Tahsins hersens zagen eruit als een warme zee met onvoorstelbare en oneindig mooie vissen met ingewikkelde patronen,’ laat Engström zijn hoofdpersoon fantaseren. Maar zij moet hem niet.

Engströms boek is een zeldzaamheid, in de eerste plaats dankzij de setting in de troosteloze achterstandswijk. Hij karakteriseert zijn randgroepjongeren op een manier die mijlenver afligt van het overheersende beeld in de hedendaagse jongerencultuur, gedomineerd door stoere gangsterrappers en opgewonden whores en bitches. Het leven in de getto is verschrikkelijk zwaar en heftig en heus niet lollig, maar kijk toch eens hoe stoer we ons houden - dat idee. Zwaar en heftig is het leven inderdaad in Hagalund, maar Engströms toon is het tegenovergestelde van de bravoure van de rappers. Zijn taal is zonder opsmuk, zijn beschrijvingen zijn tragikomisch en daarom vaak onbedaarlijk geestig. Zijn karakters zijn stuk voor stuk stumpers.

Want Engström schrijft, bovenal, met humor - en Bernadette Custers verdient een groot compliment voor de bewonderenswaardig soepele vertaling, die nog steeds bol staat van Engströms droogkomische humor. Het begin van het boek luidt, als ware het een motto: ‘Het zou een regenachtige herfst worden.’ Dat is een voorbeeld van hoe Engström de draak steekt met het sentiment. De druilerigheid van het leven nam hij tot onderwerp, maar hij behandelt het zonder dat het verhaal verzandt in ellende. Misschien wel het beste voorbeeld daarvan is het motief van de kristallen kroonluchter, die Steppo's moeder met het postorderbedrijf laat komen.

In de doos zaten honderden losse kristallen, gewikkeld in fijn zijdepapier. Een frame van messing, vijf cirkels die met dunne kettingen aan

[p. 130]

elkaar moesten hangen. En dan moest het geheel met behulp van een rol koperdraad worden opgetuigd met kristallen.’ Moeder begint te huilen: hij is te klein, en ze krijgt hem nóóit in elkaar. Steppo fikst het, maar er ontbreekt één kristal. ‘Hij is zo toch ook mooi,’ poogt Steppo nog. Maar zijn moeder zag alleen het ontbrekende kristal.

Met de dood van zijn vader - de symbolische betekenis van het ontbrekende kristal ligt voor de hand - is moeder mentaal ingestort en de vertrouwde bodem onder Steppo's voeten weggevallen. Engström toont dat door hem de modelvliegtuigen van het plafond van zijn kamer te laten halen: ‘Ze kwamen uit een andere wereld en betekenden niets meer.’ De Lancaster MKII vliegt Steppo's raam uit en stort dertien verdiepingen lager neer. En Steppo ‘voelde niets.’ Het is een knap staaltje doeltreffende, niet-sentimentele symboliek - en bovendien een interessante verwijzing naar Tobbe, het boek van Engström dat vorig jaar met een Zilveren Zoen bekroond werd. Daarin konden de vliegtuigen nog uitgelegd worden als symbool voor ontsnapping, een uitvlucht uit het leven in de buitenwijk, die hij ook in dat boek beschreef. In dat opzicht wil Dief van de duivel misschien wel volwassener zijn dan Tobbe: voor Steppo ligt er alleen maar hopeloze ellende in het verschiet.

Toch zit er uiteindelijk hoop in het boek. Dief van de duivel ligt in dat opzicht weer dicht bij een andere boodschap uit de gangsterrappers-cultuur: het was een harde strijd, die ze zelf moesten leveren, maar uiteindelijk hebben ze zich toch ontworsteld aan de misère. Om die ontwikkeling in Steppo's geval in gang te zetten - en tegelijkertijd het boek van een handzaam geraamte te voorzien - construeerde Engström een vernuftige plot, die alles te maken heeft met de ongrijpbare potloodventer die in Hagalund rondwaart. Het ‘avontuur’ begint als Steppo en zijn vriend Håkan in een bezopen bui van de zelfgebrouwen wijn een auto jatten en total loss rijden. De eigenaar van de auto is de duivelse Tony C. Backman, die Steppo het leven (extra) zuur besluit te maken. Voor Tony moet hij spullen stelen om de schade terug te betalen, anders zal zijn broze knieschijf daar ernstig onder lijden. Of misschien verdwijnt hij dan op een gegeven moment ook plotseling van de aardbodem, zoals Håkan overkomt. (voor de lezer is die ‘duivelse Tony C. Backman’ eigenlijk ook maar een stumper die genoegen neemt met stoffige troep uit kelderboxen.)

De politie tegen Backman inschakelen is niet echt een optie: ten eerste is Steppo bang om opgepakt te worden vanwege de verwoestende dronkemansrit, en daarnaast straalt de dienstdoende rechercheur Jan Åke Stål ook niet erg veel daadkracht uit. De man babbelt gezellig over sportvissen en timmert tijdens kantooruren in de kelder van het politiebureau aan zijn eigen sloep. De recher-

[p. 131]

cheur is een van de (vrij talrijke) karakters in Dief van de duivel die balanceren op het randje van het overdreven groteske. Engström weet elk van hen niettemin zorgvuldig in te bedden in het verhaal en op die manier toch overtuigend tot leven te wekken. Jan Åke Ståls geklets over zalmvliegen en fantastische vangsten in Alaska is niet alleen geestig, maar maakt ook iets los bij Steppo. De rechercheur geeft hem een geborgen gevoel, als een vader.

Engström neemt zijn personages serieus. Ten eerste wisselt hij een paar keer van perspectief, zodat de lezer tijdelijk over de schouder van Steppo's vrienden Dick en Håkan mee kan kijken, wat hun net het benodigde extra reliëf geeft. En ten tweede verplaatst hij zich buitengewoon knap in het hoofd van de veertienjarige Steppo. Hoe hij denkt over de leeftijdsgenootjes van het vrouwelijke soort, hoe hij kijkt naar zijn vrienden en vooral hoe hij omgaat met het verlies van zijn vader. Het verdriet daarover wordt nergens benoemd, Steppo legt nergens uit eigen beweging zijn ziel bloot, maar dat het diep zit en allesoverheersend is, laat Engström zien met een terugkerende nachtmerrie. Steppo staat daarin voor de pikzwarte opening van een grot, waaruit een meeuw naar buiten vliegt. De meeuw stort neer voor zijn voeten, er stroomt bloed uit zijn hals. Steppo staat als versteend en kan niets doen.

Als hij in een stoffige kelderbox, tussen de skischoenen, sierkamelen en balkonmeubels, een doosje met werpmolens vindt, overvallen hem talloze herinneringen. Hij herinnert zich het dagje vissen met zijn vader, de dag dat een meeuw verstrikt raakte in hun snoekhaken, en niet meer te redden was.

Hij kon er niet omheen draaien, met een volwassen leugen hoefde hij niet aan te komen. Hij hief zijn roeispaan op om de meeuw snel dood te slaan. Maar die ging opzij en alleen zijn vleugel werd geraakt. Er ontsnapte een vreselijk geluid uit de vogel, een droge schreeuw, een wanhoopskreet. Veren wervelden in de lucht. Zijn vader sloeg nog eens, en nog eens. De meeuw dook om te ontsnappen, vloog met trage vleugelslagen onder water, een wit schijnsel lichtte op in het donker. En zijn vader sloeg. Maar de meeuw dook dieper. Zijn vader legde de roeispaan weg en pakte de lijn. De kans om het snel en soepel te doen was verkeken. Hij sprong aan land en zei Steppo in de boot te blijven zitten. Toen trok hij de meeuw op de oever, die krijste en fladderde aan het eind van de lijn.

De nachtmerriemeeuw is een intrigerend, mooi bedacht en goed uitgewerkt symbool, toegankelijk en oorspronkelijk. Met de ontdekking dat zijn vader kon moorden als het moest, verloor Steppo zijn kinderlijke onschuld, maar volwas-

[p. 132]

sen was hij ook nog niet meteen. De weg naar volwassenheid doorloopt hij in Dief voor de duivel. Neemt hij het risico sociale zelfmoord te plegen door vriendschap te sluiten met pispaaltje Eva, de enige in de klas die nog puurheid bezit? En is er een manier om van de terreur van Tony C. Backman af te komen? Het is hier niet de plaats om volledig uit de doeken te doen hoe het hem precies lukt, afgezien van de constatering dat Engströms ‘avonturenplot’ volledig tot zijn recht komt, en een hoofdrol speelt bij de ontknoping. Alles valt op zijn plaats, en een verhaal waarin dat slaagt, zonder het gevoel van een anticlimax op te roepen, ádemt, lééft.

Zo is Dief van de duivel een buitengewoon indrukwekkende en oorspronkelijke initiatieroman, die de wereld tekent in al haar krankzinnige facetten, en is het doordesemd met een vleugje maatschappijkritiek - op die vermaledijde landschapsarchitecten, sadistische leraren op de middelbare school, het lamlendige politieapparaat en eigenlijk ook wel op de hele rest van de stumperige mensheid. En hoe hopeloos het leven en de wereld er op sommige momenten ook uit mogen zien, het ongeluk is afwendbaar. Wat de gangsterrappers zeggen, laat Engström zijn (jonge) lezers vele malen sterker en onvergetelijker meevoelen. Het was een harde strijd, die Steppo helemaal zelf moest leveren, maar uiteindelijk heeft hij zich ontworsteld aan de misère. Als hij nu op zijn balkonnetje op de dertiende verdieping stond en het uitzicht met de hemelsblauwe flats in zich opnam, zou hij erop neerkijken. Zou hij erboven staan.

Mikael Engström, Dief van de duivel. Uit het Zweeds vertaald door Bernadette Custers. Houten, Van Goor, 272 blz. ISBN 90 00 03685 2. € 15,95