Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

[p. 543]

De gedichten, gedachten en gebeden van een twaalfjarige: over de kritiek van Joukje Akveld op Guus Kuijers Polleke
Josien Lalleman

Guus Kuijer is niet de enige die in Polleke gelooft^1.. Josien Lalleman heeft van alle goede jeugdboekenschrijvers die er de laatste decennia zijn opgestaan Guus Kuijer het liefst; met de serie over Polleke heeft hij naar haar mening zichzelf overtroffen en haar twaalfjarige dochter eindelijk aan het lezen gekregen^2..

De kritieken op de Polleke-serie zijn over het algemeen lovend tot zeer lovend; de enkele criticus die iets aan te merken heeft relativeert dat veelal zelf. Maar in een van de vorige nummers van dit blad^3. noemt Akveld punten van kritiek die zowel de vorm als de inhoud van de serie betreffen. Niet alleen de gedichten van Polleke moeten het ontgelden, maar ook de thematiek, de verhaallijn en de schrijfstijl. In dit stuk geeft Lalleman een weerwoord op haar kritiek.

1. Zie Guus Kuijer in Het Parool, 3-10-2001.

2. Ik vraag haar waarom ze deze boeken zo graag leest. Haar antwoord luidt: ‘Ik moet erom lachen, Polleke denkt precies zo als ik. Die Guus Kuijer is toch een oude man? Hoe kan die nou precies weten hoe een meisje denkt als ze elf is? En dat je weer heel anders denkt als je net twaalf bent dan als je bijna dertien bent?’ Zij hoopt dus ook vurig dat Kuijer terug zal komen op zijn besluit de Polleke serie met Ik ben Polleke, hoor! af te sluiten, want volgens haar wordt Polleke als dertien- en veertienjarige ook een heel leuk meisje.

3. Literatuur zonder leeftijd 2002, 57, blz 118-129.

De kritiekpunten van Akveld in het kort

Volgens Akveld zelf betreffen haar belangrijkste punten van kritiek niet zozeer de vorm (‘Guus Kuijer is een groot schrijver, daarover is iedereen het eens’^4.) als wel de inhoud van de Polleke-boeken. Dit weerspreekt zij zelf, want naast inhoudelijke kritiek, zoals een overdaad aan maatschappelijke problemen en de onwaarschijnlijkheid van de gedichtjes van Polleke, vindt zij een aantal verhaallijnen onvoldoende uitgewerkt en is haar eindconclusie dat Kuijer zich van een ‘literair kunstje’ bedient. Die laatste twee punten betreffen meer de vorm dan de inhoud van de boeken.

Meer nog dan de argumenten zelf benadrukt de toon van het stuk de ergernis van de schrijfster, alsof zij voorgoed wil afrekenen met de critici die bang zijn om met hun kritiek in een van Kuijers volgende boeken op de hak genomen te worden; dat heeft hij immers al een paar keer gedaan. Aangezien iedereen recht

4. Akveld, 2002, blz. 118.

[p. 544]

heeft op z'n eigen irritaties zal ik niets inbrengen tegen de toonzetting van Akvelds stuk, maar me richten op haar argumenten.

Over de opeenstapeling van maatschappelijke problemen

‘In de Polleke-boeken worden veel meer onderwerpen aan de orde gesteld dan in de serie over Madelief. De neiging om ze te beschouwen als een opeenstapeling van maatschappelijke problemen ligt hier dan ook meer voor de hand dan in het geval van Madelief.’^5.

Akveld is niet de enige die vindt dat Polleke met wel erg veel problemen wordt geconfronteerd. Ze citeert het overzicht van Xandra van Gelder^6.: ‘een Marokkaans vriendje; een vriendin uit Mexico die waarschijnlijk seksueel misbruikt is; gescheiden ouders van wie de vader net is afgekickt van de drugs en bovendien in de war is en de moeder hertrouwd met de meester van de school; een rouwproces vanwege een recent overleden opa; de onrust over beginnende borsten en de daarmee gepaard gaande mannelijke belangstelling: het zijn teveel onderwerpen voor één boek’^7. Kuijer lijkt het hier trouwens gedeeltelijk mee eens te zijn, gezien zijn eigen opsomming van Pollekes problemen: ‘Vader aan de drugs, moeder altijd ruziënd met haar nieuwe verloofde, haar Marokkaanse vriendje dat haar bedriegt met haar beste vriendin en meer van dat soort ellende’^8..

Ik heb me verbaasd en geërgerd over dit soort opsommingen van Pollekes ‘ellende’, ook over die lang niet complete lijst van Kuijer zelf, omdat gesuggereerd wordt dat het leed van een kind uit een optelsom van onderdelen bestaat, én omdat de hoeveelheid en de zwaarte van Pollekes problemen niet buitensporig zijn. Polleke heeft maar één wezenlijk probleem, een uithuizige en drugsverslaafde vader. Kuijer verzacht dit leed enorm door een vader te creëren die weliswaar slap is, maar niet slecht. Hij houdt van haar, geeft haar aandacht, steelt niet of nauwelijks om aan zijn drugs te komen (en brengt het geld daarna weer keurig terug), en ontwikkelt zich in de loop van de serie tot een tamelijk aangepaste, zij het wat zweverige man. Je lijdt als dochter toch niet onder een vader die jou ‘mijn Polleke’ noemt en zo'n prachtig vaderliefdegedicht voor je schrijft:

Er is altijd wel een lucht
voor mijn kastelen
er is altijd wel een holleke
voor mijn Polleke!

5. Akveld, 2002, blz. 136-137.

6. de Volkskrant, 12-10-2001.

7. Het gaat hier wel om vijf boeken in plaats van één.

8. Zie noot 1.

[p. 545]

Afgezien van haar vader is Pollekes leven niet dramatischer dan voor de meeste Nederlandse kinderen. Een met haar partner ruziënde moeder of de onrust over opkomende borsten kun je niet in één adem noemen met het verdriet van een kind om de scheiding van haar ouders. Sommige critici noemen Pollekes problemen ‘grootsteeds’, en dus oninteressant voor kinderen die in een dorp wonen^9.. Maar de meeste problemen van Polleke worden dorpskinderen niet bespaard: ook daar zijn ouders die scheiden en grootvaders die aan kanker sterven, lopen aanranders en verkrachters rond en blijkt een beste vriendin niet zo'n beste vriendin te zijn; ook als dorpsmeisje krijg je borsten als je twaalf bent. De kans om als meisje een vriendje te krijgen met een andere culturele achtergrond is veel groter, maar het is nog niet zo lang geleden dat we vooral op het platteland regelrechte Romeo en Julia drama's beleefden omdat de man katholiek was en de vrouw protestant. Dat is geen modern stadsleed, en je hoeft dat voor kinderen niet te verstoppen. Hoe groot is het ‘leed’ trouwens als een meisje van elf à twaalf een Marokkaans vriendje krijgt? Ik vind dat nogal overdreven. Er zullen heel wat (ook dorps)kinderen zijn, opgesloten in een huis met zwijgende, elkaar negerende ouders en geterroriseerd door vervelende buurtkinderen, die best zouden willen ruilen met Polleke, die altijd mag zeggen wat ze denkt en tenminste vijf mensen om haar heen heeft die van haar houden en van wie zij houdt. En als je ouders dan toch gescheiden zijn, wie zou dan niet zo'n schat van een man in huis willen als die onderwijzer van Polleke? Ik ken weinig mensen die zoveel begrip en geduld voor de reacties en reserves van hun (pleeg)kind kunnen opbrengen als hij.

Overigens noemt Akveld in haar bespreking van de thematiek alleen de problemen die Polleke op haar weg vindt, en niet de aardige, gezellige en mooie gebeurtenissen, die in veel andere recensies wel ruimschoots aan bod komen. De logeerpartijtjes bij haar oma en opa bijvoorbeeld, de ontmoetingen met kalf Polleke, de keuvelgesprekjes met Consuelo, om er maar een paar te noemen. Die zijn volgens haar niet van belang, want zij is het eens met Xandra van Gelder die vindt dat het ‘monstrum’ aan problemen geen ruimte meer laat voor de fantasie van kinderen. Dat klopt niet, want afgezien van de vele aardige anekdotes maakt Kuijer ook de beladen onderwerpen door de manier waarop hij ze aanpakt zo licht als een veertje, en laat hij juist veel ruimte voor de fantasie. Een voorbeeld daarvan is te vinden in deel 3, waarin Polleke genoeg krijgt van haar moeder die niet meer naar haar werk gaat en thuis op een ‘terugslag’ zit te wachten nadat Polleke tegen beter weten in bij een vreemde man in de auto is gestapt. Polleke probeert de huisarts als volgt te overtuigen dat er niets met haar aan de hand is:

9. Wat heb ik als grotestedenkind genoten van Dik Trom!

[p. 546]

(....) ‘Ik wil graag dat alles weer gewoon wordt’ zei ik.
‘Wat bedoel je daarmee?’ vroeg de dokter.
(...)
‘Ze doen raar,’ zei ik.
‘Wie?’
‘Iedereen,’ zei ik.
De dokter wachtte even, maar ik zei expres niks.
‘Goed,’ zei de dokter. ‘Noem es iemand die raar doet.’
‘Me moeder,’ zei ik.
‘Wat doet ze dan raar?’ vroeg hij.
Hèhè, ik was eindelijk waar ik wezen wilde. ‘Ze gaat niet naar d'r werk,’ zei ik.
‘Vind je dat raar?’ vroeg de dokter.
Ik hield mijn mond. Ik zag dat hij moest nadenken.
‘Je kunt toch wel begrijpen waarom ze thuisblijft?’
‘Ja,’ zei ik.
‘Leg me dat dan es uit?’ vroeg hij.
Heel goed! Nu kon ik het zeggen! Of nog niet? Ik aarzelde, voelde mezelf rood worden. Ik ga het zeggen, dacht ik. Maar ik zeg het expres verkeerd. Dat is beter. ‘Ze gaat niet naar d'r werk omdat ze bang is dat ik een neerslag krijg,’ zei ik. (Soms moet je een beetje dommer doen dan je bent.)
‘Een neerslag?’ vroeg de dokter. ‘Bedoel je misschien een terugslag?’
‘O ja,’ zei ik. ‘Een terugslag.’
‘Dat is heel aardig van d'r, vind je niet? vroeg de dokter. ‘Ze wil je niet alleen laten voor het geval dat je een terugslag krijgt.’
‘Ja,’ zei ik. ‘En nou zit iedereen op een terugslag te wachten. En die komt maar niet.’
Ik was bang dat ik te snel was geweest. Ik keek naar de grond en wachtte af.
‘Aha!’ riep hij uit. ‘Dát is het dus!’
‘Ja,’ zei ik.^10.

Akveld beaamt ook de conclusie van Nanda Roep^11., dat de veelheid aan thema's de identificatie van de jonge lezer met Polleke verhindert. Het lijkt mij logischer te concluderen dat als er in een boek veel onderwerpen de revue passeren, de

10. Het geluk komt als de donder, blz 66-68.

11. Nanda Roep in Trouw, 16-10-1999. Ik kan de redeneringen in de recensies van Roep vaak niet goed volgen, omdat ze in moeilijk leesbaar Nederlands geschreven zijn en omdat er veel tegenstrijdigheden in zitten.

[p. 547]

identificatiemogelijkheden voor kinderen juist groter worden: zijn je ouders niet gescheiden, dan heb je wel een grootouder die ziek wordt. Heb je zelf geen verslaafde vader, dan is er vast wel een junkie in je buurt of een verre neef die de hele dag blowt en verder weinig uitvoert. Heb je geen Marokkaans vriendje, dan zijn er wel weer genoeg kinderen die een hond of een pony hebben zoals Polleke haar kalfje.

Polleke maakt leuke en nare dingen mee en al heeft ze problemen, ze is bepaald geen probleemkind. Ze maakt wat meer mee dan een gemiddeld stadskind, en zeker dan een gemiddeld dorpskind, maar daar heeft de schrijver zo z'n redenen voor. In plaats van dat de opgesomde onderwerpen de thematiek van de Polleke-boeken representeren, zoals wordt gesuggereerd, is al wat Polleke overkomt slechts een omhulsel van het werkelijke thema van de boeken, de zoektocht van een meisje naar haar plaats in de wereld, naar een evenwicht tussen wat zij van anderen hoort en zelf kan en wil geloven^12.. Kuijer zelf formuleert het thema iets té kort: ‘Mijn boeken gaan over het leven, althans over mijn visie daarop’.^13. Dit klopt niet helemaal, want het knappe is juist dat hij zíjn visie op het leven overtuigend weet te brengen in de woorden van een jong meisje. Juist bij Pollekes dilemma's begrijp je als lezer wat voor grote keuzes een opgroeiend kind moet maken in het leven: ik hou van Mimoen maar als ik een doek om mijn hoofd moet binden kan hij oprotten; ik hou van mijn vader maar niet van drugs en slappe praatjes; ik hou van mijn opa maar zijn manier van in God geloven snap ik niet helemaal. Daar zijn die dilemma's, die problemen, die ‘ellende’ voor nodig, ze worden niet voor niets gecreëerd.

Het lijkt mij niet juist om te zeggen, zoals Akveld doet, dat er in de Polleke serie louter sprake is van ‘een opeenstapeling van maatschappelijke problemen’; in werkelijkheid passeert er een aantal belangrijke levensvragen de revue om de manier waarop een meisje opgroeit te kunnen illustreren. Door de compactheid van Kuijers stijl lijkt het aantal groot, maar alleen als je ze op gaat noemen. Die opsommingen zijn ongenuanceerd en de conclusie dat de boeken ermee overvoerd zijn, is onterecht. Het grote aantal problemen valt lezers zelfs helemaal niet op, tenminste zolang ze maar geen recensies lezen.

12. Of, in de woorden van Hanneke Leliveld (de Volkskrant, 22-10-1999): ‘Voor altijd samen amen is een raak portret van een hedendaags 11-jarig meisje, met alle problemen van deze tijd: echtscheiding, racisme, drugsverslaving. Deze problematiek verheft Kuijer gelukkig niet tot thematiek. Het is gewoon de achtergrond waartegen Polleke's leven zich afspeelt.’

13. Geciteerd door Belle van Kuijken in De Morgen, 12-1-2000.

[p. 548]

Over onuitgewerkte verhaallijnen

‘Een ander punt is dat de thematiek in de vijf boeken zo veelomvattend is dat sommige verhaallijnen onvoldoende worden uitgewerkt en blijven steken in interessante bedoelingen. (...) voegt weinig toe aan het verhaal en had evengoed achterwege gelaten kunnen worden, net als het afkickproces van Pollekes vader Spiek (...). In het derde deel is Spiek van de drugs af en wordt er nauwelijks meer teruggekomen op de manier waarop dat is gegaan.’^14.

De beschrijving van ‘hoe dat is gegaan’ staat te lezen in een brief van Spiek aan Polleke en beslaat twee bladzijden^15.. Dat lijkt weinig, maar Kuijer weet in die twee bladzijden zowel uitleg te geven over hoe het Spiek is gelukt om van de drugs af te komen, als over zijn ‘bekering’ tot een oosterse levenswijze. De belangrijkste verhaallijn in dit deel van de serie, met de toepasselijke titel Het geluk komt als de donder, is Pollekes verdriet om de afwezigheid van haar vader en haar grote geluk als hij aan het eind van het boek gezond en wel bij haar op de bank zit: ‘We dronken wat en mijn moeder en Spiek begonnen met elkaar te kletsen. Ik ving af en toe wat woorden op, maar ik luisterde niet goed. Ik voelde me tevreden en slaperig. Ik hoefde niks. Ik hoefde alleen maar hun stemmen te horen en Spieks arm tegen de mijne te voelen. Laat het altijd zo blijven, dacht ik. Amen.’^16.

Het lijkt mij niet terecht om te zeggen dat het afkickproces van Spiek door Kuijer onvoldoende is uitgewerkt, omdat het in zo weinig woorden wordt beschreven^17.. De psychologie van de uitleg waarom het hem, als tamelijk zwakke man, lukt af te kicken met de hulp van een sterke vrouw die gelooft in meditatie en Innerlijke Kracht, en ‘ergens’ ook wel in hem (Spiek), is sterk. Het afkickproces is ook geen verhaallijn op zich, maar onderdeel van een grotere lijn, de ontwikkeling van Pollekes vader en daarmee haar relatie met hem. Die lijn volg je door de vijf boeken heen, van een IP, een Ingewikkelde Pa (in Pollekes bewoordingen), tot een man die wel ongewoon blijft, maar zich steeds meer als een ‘gewone’ vader gaat gedragen. Overigens hoeft een subthema niet altijd tot in alle details en in alle stappen beschreven te worden; dat zou de fantasie van de lezers remmen. Zo is Tromp van mening dat een van de sterke punten van Met de poppen gooien^18. is dat dit boek ‘net zo fragmentarisch is als zijn boeken met volwassen hoofdperso-

14. Akveld, 2002, blz. 129.

15. Deel 3, blz. 19-20.

16. Deel 3, blz. 105.

17. Misschien bedoelt Akveld dat Spieks strijd om van de drugs af te komen niet beschreven is, maar daar zullen de meeste mensen wel begrip voor hebben.

18. Akveld vindt de verhalen over Madelief veel mooier dan de Polleke-serie; volgens haar vertoont Kuijer zich daarin ‘een meester van het gewone’.

[p. 549]

nen’, en dat ‘de bundel verhalen bevat die bijna nooit een echt slot hebben, zodat je er zelf nog van alles bij kunt verzinnen’^19..

De voorbeelden van onvoldoende uitgewerkte verhaallijnen die Akveld noemt zijn onjuist^20. en ik heb geen andere kunnen vinden waar haar kritiek wél voor zou opgaan. Integendeel, Kuijer weet iedere verhaallijn knap en bijna onopvallend uit te werken, soms in een volgend deel, waardoor je pas achteraf begrijpt waarom een detail speciale aandacht krijgt. Zo begint Het geluk komt als de donder met het verhaal over Pollekes beer Zub, die vroeger kon praten, maar tegenwoordig niets meer zegt. Aan het eind van het boek krijgt de lezer hier uitleg over: Spiek, Pollekes vader, blijkt de beer zijn stem te hebben gegeven, en daarom kan Zub weer praten als Pollekes vader terug is. De lege plekken die Kuijer in die lijnen creëert zijn bewust aangebracht; het is een geoorloofd literair middel in kinderboeken, omdat het een kind de kans geeft er zelf wat bij te fantaseren en omdat het spanning opwekt.

19. Tromp, 1982, blz. 25,26.

20. Ook Akvelds andere voorbeeld van een ‘onvoldoende uitgewerkte’ verhaallijn loopt spaak, omdat het ongenoemde, maar gesuggereerde seksuele misbruik van Consuelo deel uitmaakt van de verhaallijn ‘van kind naar jonge vrouw’. Vanaf deel drie is dat een belangrijk thema, dat wordt uitgewerkt op allerlei fronten, van opkomende borstjes, schaamte en spanning bij een bh kopen, tot de bijna verkrachting van Polleke zelf.

Over dat de gedichten van Polleke oubollig zijn (en Guus Kuijer volgens mij net een koorddanser is)

‘Judith Eiselin merkt in NRC Handelsblad terecht op dat Pollekes gedichten te ouwelijk klinken voor een elfjarige en er zijn meer recensenten die zich bij haar oordeel aansluiten.’^21.

Polleke is een dichter, en dat wordt haar niet in dank afgenomen door een aantal recensenten, waaronder Akveld. De gedichten van Polleke gaan over verdriet en geluk, liefde en vriendschap, geloof, ziekte en dood, maar ook bevatten ze soms losse observaties, over het verschijnsel mobiel bellen^22., over wat ‘begrijpen’ is^23.; ze vormen een onlosmakelijk geheel met de tekst, waardoor sommige, wanneer zij uit de context gelicht worden, een heel ander gevoel opwekken dan wanneer je de aanhef erbij leest. Een voorbeeld is het op zich simpele rijmpje:

21. Akveld, 2002, blz. 121.

22. ‘Hallo, met mij, ik zit in de trein,’/ zei hij tegen iemand die benieuwd was/ waar hij nu toch weer zou zijn./ ‘Dat was het dan weer,’ zei hij./ ‘Tot de volgende keer.’ (deel 5, blz. 32).

23. Begrijpen is dat je iets ziet/ als een filmpje in je hoofd,/ de muziek erbij hoort bij een lied/ dat je woord voor woord gelooft. (deel 3, blz. 32)

[p. 550]

 

Er zijn teveel dingen

 

om je mee te bemoeien

 

en veel te veel dingen

 

om thee bij te knoeien^24..

Als je de context leest, Polleke die haar moeder ongewild ongelukkig maakt met een ondoordachte opmerking, wordt het gedichtje heel wat minder simpel.

Met Eiselin vindt Akveld de gedichten die Kuijer uit Pollekes hart en brein laat opwellen ‘te ouwelijk voor een meisje van elf’^25., maar in tegenstelling tot Eiselin vindt zij dat dat voor alle delen uit de Polleke serie geldt. Om die mening te illustreren citeert zij een gedicht dat inderdaad niet een van de meest geslaagde is. Ik kan daar een heel mooi gedicht tegenover plaatsen, dat in de ogen van de meeste volwassenen wél geschreven zou kunnen zijn door een jong meisje:

Lieve God,
dat de mensen doodgaan
vind ik niet zo'n goed idee.
Als jij zelf een opa had
viel het je beslist niet mee
hem oud en ziek te zien
en zou je hem misschien
na al die jaren
levend naar de hemel laten varen.
Kun je dat voor een dikke zoen
ook met mijn opa doen?^26.

De wijsheid van Polleke irriteert blijkbaar verschillende mensen, maar ‘ouwelijk’ is een verkeerd woord. Als kinderen gaan dichten schrijven ze zinnen op waar ook hun ouders van opkijken. Zo dichtte mijn dochter op achtjarige leeftijd: er ligt een hondje in de zon/ het zei: ik wou dat ik vliegen kon/ helaas helaas dat kan ik niet/ omdat men mij als hondje ziet/ en dat doet mij veel verdriet/ EINDE. Ik heb het

24. Deel 1, blz. 82.

25. Het vreemde is dat ik dit type kritiek niet over Winterijs van Peter van Gestel lees, waarin de hoofpersonen conversaties voeren die de tienjarigen die ik ken niet zouden kunnen voeren. Het doet overigens niets af aan de kwaliteit van dit prachtige boek.

26. Deel 4, blz. 99. Andere voorbeelden: Alles hoort zoals het is:/ een vis in het water,/ een vogel in de lucht,/ een hand in de mijne,/ de zijne. (deel 1, blz. 91). Ik wacht,/ de tijd kruipt,/ een vrouw sluipt zacht/ mijn lichaam in./ Ze is nog lang niet klaar,/ ik wacht,/ ik wacht op haar. (deel 3, blz. 98). Als ik later een kind neem,/ dan neem ik er zo een als ik,/ want ik lieg niet,/ en ik snoep niet,/ alleen op zaterdag wat drop,/ ik pest niet,/ ik sla niet/ en ik schep maar zelden op./ Waarom zijn mensen toch zo blij/ met een ander kind als mij? (deel 4, blz. 40).

[p. 551]

haar zien schrijven, maar waar haal je als achtjarige een zin als ‘omdat men mij als hondje ziet’ vandaan? Je hebt de neiging te concluderen dat daar een volwassene achter zit, maar in werkelijkheid pikken kinderen álles op wat hun op dat moment interesseert, en rijmnoodzaak doet ook wonderen.

Het is niet mijn bedoeling om een welles-nietes discussie te beginnen, maar ik heb wel twee argumenten tegen de vermeende ‘ouwelijkheid’ van Pollekes dichtwerken. In de eerste plaats weet een leeftijdsgenoot waarschijnlijk beter wat een meisje van elf à twaalf wel of niet kan denken, zeggen en schrijven dan een volwassene. Daarom heb ik de zestig gedichten die in totaal in de Polleke serie voorkomen aan mijn twaalfjarige dochter voorgelegd met de vraag of dat gedichten waren van een meisje van haar leeftijd. Zij telde elf twijfelgevallen, dus minder dan 20%. In haar visie kan dus één op de zes gedichten die Kuijer heeft geschreven niet door een leeftijdgenoot van haar bedacht zijn. Ter vergelijking heb ik haar ook een bundel met gedichten van echte kinderen laten lezen, zoals opgetekend in de dichtbundel Dichter bij zee.^27.. Bijna de helft van deze gedichten kan volgens haar niet zonder hulp van een volwassene geschreven zijn, zoals bijvoorbeeld het volgende gedicht van een 11-jarige: Zee./ Ver weg van het oneindige./ Wanneer houdt u op, wanneer zegt u stop?/ Waarom staat u niet even stil?/ Laat Odysseus niet doen wat hij wil./ Bevrijd hem uit die blauwe kooi van oneindigheid./ Breng hem terug naar Itaka waar hij hoort./ O god met de blauwe baren, breng hem terug naar land./ O Poseidon heerser van de zee./ Maar hoe Athene ook smeekte, Poseidon gaf niet mee.

Zelf vind ik het ook onwaarschijnlijk dat een kind van elf dit kan verzinnen, vooral omdat de maker nog op de basisschool zat toen hij het schreef; maar wie weet heeft hij een ambitieuze classicus als ouder..... Ik vind het een tamelijk irritant gedicht, veel irritanter dan de meest (soms al te) wijze gedichten van Polleke. Misschien had ik mij bij mijn ‘onderzoekje’ niet moeten beperken tot mijn eigen dochter, en meer kinderen om hun mening moeten vragen, maar volgens mijn dochter had dat weinig zin gehad: ‘Weet je, ik denk dat niet zoveel kinderen zulk soort gedichten als die van Polleke kunnen verzinnen, maar ik wel, geloof ik, of vind je dat opscheppen?’ Nee, dat vind ik niet, want haar twaalfjarige conclusie klopt. Zij denkt dus dat de meeste kinderen zullen zeggen: nee, dat kan niet, omdat ze het zelf niet zouden kunnen, net zoals veel volwassenen concluderen dat het niet kan, omdat zíj toevallig geen kinderen van nabij kennen die het zouden kunnen.

Een ander argument tegen de vermeende ouwelijkheid van Pollekes gedichten is dat er in tegenstelling tot wat Akveld schrijft, veel simpele kinderrijmpjes in de

27. Dichter bij Zee: gedichten van kinderen over de zee. Meulenhoff, 1998.

[p. 552]

vijf Polleke boeken voorkomen, die zij juist zo prachtig vindt in de Madelief serie, maar die volgens haar niet in de Polleke boeken staan. Een voorbeeld:

Consuelo
cariòo mío
ik vind het leuk dat je bestaat
en dat je Nederlands praat
met Spaans erdoor
dat ík alleen hoor
dat ík alleen verstaat. (deel 3, blz. 88)

Natuurlijk zijn deze gedichtjes leuk, en ze maken Pollekes dichtkunst als geheel geloofwaardiger, maar het knappe van de gedichten vind ik toch dat een bijna zestigjarige man zonder eigen kinderen filosofische gedichten kan schrijven op een kindertoon, ook al vergt hij daarbij een paar keer íets te veel van zijn Polleke. Ik vind het niet juist en niet eerlijk om daar over te vallen. Kuijer is als een koorddanser, die veilig aan de overkant komt, na de lezer een paar keer geweldig aan het schrikken te hebben gemaakt omdat hij bijna leek te vallen, maar die daardoor des te meer bewondering afdwingt voor zijn schrijfkunst en inlevingsvermogen.

Over het literaire kunstje van Guus Kuijer

‘De veelheid aan onderwerpen, de ouwelijke gedichtjes en de vaak volwassen toon van de hoofdpersoon kenmerken de hele serie en lijken na lezing van het zoveelste Polleke-boek een soort maniertje geworden, een literair kunstje.’^28.

Wat opvalt in de recensies van de Polleke-boeken is dat de stijl van Kuijer vrijwel unaniem^29. wordt geprezen, maar altijd in algemene termen. Twee voorbeelden:

Hoe doet Guus Kuijer dat toch? Van die verhalen schrijven die technisch volmaakt zijn en tegelijk van een schitterende eenvoud? Zijn taal is heel gestileerd en toch ontspannen en spontaan. Als je hem leest, lijkt schrijven opeens zo moeilijk niet. Het is een soort ademhalen op papier. In perfecte balans blazen zijn woorden het verhaal lucht en leven in. (Peter de Boer, Trouw, 28-4-2001)

28. Akveld, 2002, blz. 129.

29. Op Roep na, die schrijft: ‘Sinds de jaren tachtig worden kinderboeken vooral beoordeeld op literair niveau: stijl, structuur, woordkeus (...) maar we stevenen af op een tijd waarin het verhaal, de vertelkunst, eindelijk in ere wordt hersteld. En goed verteld, nee, dat is het niet’ (Nanda Roep, Trouw, 16-10-1999).

[p. 553]

Kuijer schrijft voor groot en klein en in zulk mooi Nederlands, dat onze minister van cultuur al die mensen die bij ons moeten inburgeren, de drie boeken van Polleke zou moeten geven om de taal te leren. (Harm de Jonge, Nieuwsblad van het Noorden, 29-9-2000)

Ook in het stuk van Akveld staat niet meer over Kuijers stijl te lezen dan dat hij weliswaar een ‘literair kunstje’ uithaalt, maar wel ‘een groot schrijver’ is. Wat maakt hem tot een groot schrijver? Wát is er precies zo mooi aan Kuijers stijl? Er zijn een aantal typische kenmerken te noemen, zoals korte zinnen met weinig bijzinnen, waaronder ook zinnen zonder werkwoord: Ik niet, Nu niet meer, Knap, hè?, Wat een rotopmerking, zonder lijdend voorwerp: zal ik doen; weet ik en zinnen die slechts uit één constituent bestaan: Lachen! Getver! Veel spreektaal, veel dialogen en weinig indirecte rede, een paar aardige woordvondsten van Polleke (wiebel, lammig, tuitelig, een tevoortje, een neerslag). Ook typisch voor de serie zijn de vrij lange hoofdstuktitels met een consequent volgehouden vaste structuur (beginnend met ‘over (dat)...’). Een ander kenmerk dat bijdraagt aan Kuijers stijl is dat hij geen gebruik maakt van literaire middelen zoals flashbacks, wisseling van perspectief of gespiegelde gebeurtenissen, maar wel hier en daar wat lege plekken laat in het verhaal. Om een paar van deze typische kenmerken van Kuijers stijl te illustreren, geef ik hieronder drie passages weer uit een recensie van Jan Smeekens^30., waarin hij in de vorm van een verjaardagsbrief aan Polleke commentaar levert op passages uit Het geluk komt als de donder. Smeekens gebruikt hierin veel dezelfde bewoordingen als Kuijer, maar het resultaat wijkt belangwekkend af van het origineel. Hoewel het zijn bedoeling waarschijnlijk alleen maar was om een eerbetoon te schrijven, en niet om de schrijver te imiteren, geeft hij in zijn brief toch onbedoeld aan hoe onnavolgbaar Kuijers stijl is:

Kuijer	Smeekens
Ik heb een nieuwe, tweedehand fiets gekregen, die er wel een beetje uitziet alsof ie van een jonge vrouw is. Hij heeft een ijzeren mandje voorop. Ik heb Zub erin gezet. (...)Ik ging vanmorgen met mijn nieuwe fiets en Zub naar school.	Ik kan me goed voorstellen hoe wiebel jij je vanmorgen voelde toen je op je nieuwe, tweedehands fiets en met Zub voorop in het mandje naar school reed.

30. Provinciale Zeeuwse Courant, 7-9-2000.

[p. 554]

Kuijer	Smeekens
Caro zei: ‘Zo een wil ik ook,’ omdat rood haar lievelingskleur is. ‘Maar dan een nieuwe’, zei ze er achteraan. Caro is soms een vreselijke tuttebol.	En hoe nijdig je Caro op het plein aangekeken hebt, omdat ze jouw plezier zo nodig moest vergallen met haar rotopmerking ‘Zo een wil ik ook. Maar dan een nieuwe.’ Jaloers, da's duidelijk. Je hebt groot gelijk dat je haar soms een vreselijke tuttebol vindt.
‘Wij zijn verliefd,’ fluisterde Caro met gebogen hoofd. ‘Daar kan je niks aan doen.’	En wat een stomme smoes van ze: ‘We zijn verliefd. Daar kan je niks aan doen.’ Goed van je dat je je niet liet bepraten, maar het voor altijd en tot in alle eeuwigheid meteen ter plekke met die twee uitmaakte.
Dat was het allerstomste wat ze had kunnen zeggen. Verliefd! Getver! ‘Hoezo kan je daar niks aan doen? brulde ik. Kan ie 't niet eerst fatsoenlijk uitmaken? En jij, kan je je niet effe inhouden tot ie 't heeft uitgemaakt? Nou, ik weet wel wat ík doe. Ik maak het uit met jullie allebei! Voor altijd en tot in alle eeuwigheid.’

In de eerste passage staat in beide fragmenten een dubbele inbedding, maar die van Kuijer leest gemakkelijk, waarschijnlijk omdat de tweede inbedding ‘alsof...’ volgt op een relatieve bijzin, die gemakkelijk te interpreteren is omdat het een subjectsbijzin is (‘die’ is onderwerp van de bijzin; veel moeilijker zou bijvoorbeeld zijn: ...fiets, waarvan de vorige eigenaar een vriend van mijn moeder was). Bovendien laat Kuijer die structureel complexe zin direct volgen door twee korte hoofdzinnen. Een sequentie als ‘met Zub voorop in het mandje naar school’ zou Kuijer nooit gebruiken, ook omdat het niet zo mooi klinkt. Tenslotte gebruikt Smeekens het woord ‘wiebel’ hier verkeerd, want dit typische Polleke-woord gebruikt Kuijer alleen om Pollekes verliefdheid of ontroering te verwoorden. In de tweede alinea zitten de stijlverschillen meer in het verschil in explicietheid van de beschreven gevoelens dan in het taalgebruik zelf. Smeekens geeft Pollekes gevoelens te weinig subtiel weer, want het sympathieke is juist dat ze de opmerking van Caro slechts mild veroordeelt, en juist niet ‘nijdig’ wordt; dit maakt dat de lezer extra nijdig op Caro wordt. In de derde alinea wordt de kracht van ‘voor altijd en tot in alle eeuwigheid’ uit de zin geblazen door de onnodige toevoegingen ‘meteen’ en ‘ter plekke’.

[p. 555]

Deze vergelijking is oppervlakkig, en in de toekomst zal ik een nadere stijlanalyse presenteren van Kuijers werk en daarbij de lijn van Anbeek en Verhagen (2001) en Leech en Short (1999) volgen. Anbeek en Verhagen tonen in hun stuk aan dat een stijlanalyse met de juiste middelen ook subtiele verschillen aan kan wijzen tussen bijvoorbeeld Voskuil en een nabootser van diens stijl.

De stijl van Kuijer mag niet afgedaan worden met de term ‘literair kunstje’, zoals Akveld dat noemt; literair kunststukje is dan beter op zijn plaats.

En tenslotte: Over diepgang en hoeveelheid tekst

‘Met een paar problemen minder zouden de verhalen evenwichtiger zijn geweest en meer diepgang hebben gekend (...). De dood van Pollekes opa is een stuk minder indringend [dan het overlijden van Madeliefs oma zoals beschreven in Krassen in het tafelblad; JL], omdat het slechts een van de vele dingen is die Polleke overkomt.’^31.

Akveld is van mening dat de hoeveelheid droevige dingen die je kunnen overkomen de intensiteit van het gevoel afzwakt; datzelfde argument zagen we al eerder bij de bespreking van de thematiek van de Polleke-boeken. Alsof de dood van een geliefde minder erg wordt als je ook andere trieste dingen overkomen! Bovendien, áls het dan al verschil zou uitmaken, dan zou ik zeggen dat het nu érger voor Polleke is dan wanneer haar vader en moeder bijvoorbeeld in harmonie hadden samengeleefd, vooral ook omdat de opa in de afwezigheid van Pollekes vader ook deels de vaderrol vervult.

Het argument van kwantiteit is gemakkelijk te ontzenuwen, maar daarmee is nog niet aangetoond dat de beschrijving van de aankondiging van de dood van Pollekes opa juist veel diepgang heeft. Dat is natuurlijk een kwestie van smaak. Naar mijn mening is het het meest aangrijpende hoofdstuk van de hele serie, en een hoogtepunt in de Nederlandse literatuur. Het zou als argument aangevoerd kunnen worden om jeugdliteratuur haar verdiende plek in de canon te gunnen^32.. De aangekondigde dood van Pollekes opa betreft een episode uit de serie die uitmunt in subtiliteit, inlevingsvermogen in twee geheel verschillende mensen en in taalschoonheid; het deed mij denken aan de dood van de vader zoals beschreven in Kees de Jongen van Theo Thijssen. De opbouw van het hoofdstuk is voorzichtig, maar er is van het begin af aan een grote spanning te voelen. Twee mensen die grote tegenstellingen belichamen, gecombineerd met een onvoorwaardelijke liefde voor elkaar en een groot aankomend verdriet. Het geloof speelt een belangrijke rol, het traditionele geloof van Pollekes opa is ontroerend maar ook overtui-

31. Akveld, 2002, blz. 129.

32. Voor de in de maak zijnde nieuwe literatuurgeschiedenis is geen deskundige op het gebied van de jeugdliteratuur gevraagd om een bijdrage te schrijven.

[p. 556]

gend in zijn eenvoud, net als het ongeloof van Polleke en hun wederzijds respect voor elkaars ideeën. Wanneer Kuijer zelf even mild ironisch om de hoek komt kijken als hij opa laat mopperen over het ‘bijgeloof’ van dat ‘christenmens’, kun je daar als lezer wel om glimlachen.^33. De grootvader is oud, onbedorven en wijs, en Polleke is jong, onbedorven en wijs. Het langzaam ontwakende begrip van Polleke - hij gaat dood, daarom nam hij me mee naar dit kerkhofje - kun je als jonge en oude lezer voelen aankomen en meevoelen, en vooral ook haar reactie daarop, tot twee keer toe vragen naar wat er met oma gaat gebeuren na haar dood, het stoeltje dat zij niet meer in elkaar krijgt, het wel, maar ook níet willen horen van opa's woorden, het niet kunnen huilen, terwijl ze juist zo vaak en gemakkelijk huilt. De nuchterheid van nummers van grafstenen en een dooddoener van opa ‘aan alles komt een eind’, dragen als noodzakelijk tegenwicht bij aan de grote gevoelswaarde van dit stuk. Hieronder een klein onderdeel uit het hoofdstuk (helaas kon het hoofdstuk niet in zijn geheel

Liv Stig, hoofdrolspeelster in de film Polleke, naar de boeken van Guus Kuijer (première oktober 2003).

opgenomen worden). Oordeelt u zelf of de beschrijving van de aangekondigde dood van Pollekes opa, zoals Akveld zegt, weinig diepgang vertoont^34.:

(.... ‘Mooi hè?’ zei opa.
Ik knikte. Het was mooi. Te mooi om over te praten, dus zeiden we niks en keken. Maar ik kon niet ophouden met denken. Ik dacht: waarom zijn we hier?
(...) ‘Alleen jammer dat er geen bankjes zijn,’ zei opa. ‘maar daar heb ik iets op bedacht.’ Hij stak een hand in de plastic zak en trok er iets uit. Ik zag niet meteen wat het was, maar toen vouwde opa het uit elkaar en zette het op de grond. Het was een schattig stoeltje met een kleine rugleuning. ‘Ga zitten,’ zei hij.
Ik ging zitten.

33. Kuijer was dan ook terecht ‘ernstig geschokt’ door de uitspraak van een recensent van het Reformatorisch Dagblad dat het gebed belachelijk gemaakt wordt in de Polleke serie: Hij zegt: ‘Ik heb geprobeerd het geloof met het grootste respect te behandelen’, en dat doet hij ook.

34. ‘Het ontroert niet, (...)’, schrijft Eiselin in haar recensie over deel 3 (NRC Handelsblad, 28-7-2000). Zou ze dat ook van dit hoofdstuk vinden?

[p. 557]

‘Zit je lekker?’ vroeg opa.
‘Prima,’ zei ik.
Opa bekeek me tevreden. ‘denk je dat je zo schrijven kan?’ vroeg hij.
‘Best wel,’ zei ik.
‘Het is namelijk een stoeltje om in te dichten,’ zei hij. ‘Als ik dood ben, kan je hier zitten met je stoeltje en gedichten maken.’
Opeens wist ik het. Ik voelde een schok in mijn buik omdat ik het zo plotseling begreep. Hier werd opa begraven als hij dood was. Ik kon even geen woorden vinden. Ik voelde opa's hand op mijn schouder. Ik keek voor me uit, maar ik zag niks.
(...) Ik staarde voor me uit, maar ik zag opa van opzij naar me kijken. Ik keek hem aan, hij kuchte en keek toen recht voor zich uit over het water.
‘Je weet het al hè?’ vroeg hij.
‘Ja,’ zei ik. Ik voelde een dikke prop in mijn keel. Het leek wel of ik stikte. De liefste opa van de wereld ging dood.
(....) Ik sprong overeind, sloeg mijn armen om hem heen en verstopte mijn gezicht tegen zijn schouder. Ik was bang dat ik ging huilen en ik wilde niet dat hij dat zou zien. Ik huil om de stomste dingen, maar nu huilde ik niet.
Zo stonden we een tijdje. Toen liet ik hem los.
‘Het is niet erg,’ zei hij. Hij keek naar het water, naar de lucht en de wolken. ‘Waar ik heen ga, daar is het voor altijd vrede.’
Er lag een grijze haar op zijn mouw. Ik pakte hem tussen duim en wijsvinger en gooide hem in de lucht. En weg was hij. Met de wind mee naar de zee.
Hij nam mijn handen tussen de zijne, sloot zijn ogen en zei: ‘Here God, laat mijn lieve Polleke niet alleen en geef haar kracht in de moeilijke maanden die komen gaan. Amen.’
Toen liepen we terug naar de boerderij. De wind had de wolken weggeblazen. De hemel stond wagenwijd open.^35.

35. Deel 4, blz. 90-96.

Literatuur

Akveld, Joukje. ‘Over een groot schrijver en het verre nichtje van Madelief: de Polleke-boeken van Guus Kuijer.’ In: Literatuur zonder leeftijd 2002, nr. 57, blz. 118-129.

Anbeek, Ton & Arie Verhagen, ‘Over Stijl.’ In: Neerlandistiek.nl 01.01, juni 2001, 1-26.

Boer, Peter de. ‘Misschien zoemen ze voor opa.’ In: Trouw, 28-4-2001.

[p. 558]

Dichter bij Zee: gedichten van kinderen over de zee. Amsterdam, Meulenhoff, 1998.

Eiselin, Judith, ‘Rot op met je pokkecultuur’. In: NRC Handelsblad, 8-10-1999.

Eiselin, Judith, ‘Last van wiebel en kriebel.’ In: NRC Handelsblad, 24-3-2000.

Eiselin, Judith, ‘Oeps, borsten!’ In: NRC Handelsblad, 28-7-2000.

Gelder, Xandra van, ‘Kinderen door CPNB met leed bestookt.’ In: de Volkskrant, 12-10-2001.

Gestel, Peter van, Winterijs. Baarn, Fontein, 2001.

Jonge, Harm de, ‘Polleke, ridder Deodaat en de slag rond het Eibernest.’ In:

Nieuwsblad van het Noorden, 29-9-2000.

Kuijken, Belle van, ‘Wie wil er nou dichter zijn?’ In: De Morgen, 12-1-2000.

Kuijer, Guus, Met de poppen gooien. Amsterdam, Querido 1975.

Kuijer, Guus, Voor altijd samen, amen. Amsterdam, Querido 1999.

Kuijer, Guus, Het is fijn om er te zijn. Amsterdam, Querido 2000.

Kuijer, Guus, Het geluk komt als de donder. Amsterdam, Querido 2000.

Kuijer, Guus, Met de wind mee naar de zee. Amsterdam, Querido 2001.

Kuijer, Guus, Ik ben Polleke hoor! Amsterdam, Querido 2001.

Kuijer, Guus., ‘Over mijn geloof in Polleke’. In: Het Parool, 3-10-2001.

Leech, G.N. & M.H. Short, Style in fiction. A linguistic introduction to English fictional prose. Londen, Longman 1981, 14e druk 1999.

Leliveld, Hanneke. In: de Volkskrant, 22-10-1999.

Roep, Nanda. ‘Polleke's Mimoen gaat trouwen met Marokkaans meisje’. In: Trouw, 16-10-1999.

Smeekens, Jan, ‘Brief aan Polleke.’ In: Provinciale Zeeuwse Courant, 7-9-2000.

Tromp, Herman, Over de jeugdboeken van Guus Kuijer. De Arbeiderspers, Amsterdam 1982.