Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

[p. 478]

Het Spiegelpaleis van koning Biegel. Veelvormig vertellen in de kring
Daniëlle Stals

Als een rode draad door het oeuvre van Paul Biegel loopt de raamvertelling. Zijn het in Het sleutelkruid de dieren die verhalen vertellen, in Laatste Verhalen Van De Eeuw komt een veelheid aan sprookjesachtige figuren als dwergen en heksen aan het woord: Biegels' ‘Bonte Parade’ als metafoor voor het leven.

‘Bij de rivier hield de stoet halt, en allen weenden bitter omdat ze zo verschillend waren.’

Het beeld van de huilende stoet vormt de laatste zin van het met de Woutertje Pieterseprijs bekroonde boek Laatste Verhalen Van De Eeuw van Paul Biegel. Een echt ouderwets sprookjesboek waarin Paul Biegel de vertelkring laat herleven die bestaat uit de stoet die zich intussen gevormd heeft met de herdershond, de koning, de raadsheren, de huppelende dansmarietjes, gevolgd door ruiters, hofdames, koks, klerken en toneelspelers. En ook de nar liep mee, net als de bokser, de lakei en de poes, de twee eenden en de alleroudste hofdame. Dat de kunst van het vertellen zelf de sleutel zou gaan vormen voor het werk van Paul Biegel, bleek al meteen bij een van zijn eerste romans, toen in Het Sleutelkruid een koning letterlijk in leven gehouden werd met vertellingen. En ook in het al eerder met de Woutertje Pieterseprijs bekroonde Anderland wordt het idee dat je met een oorspronkelijk verhaal van doen hebt, versterkt door het klassieke Brandaenverhaal opnieuw te vertellen vanuit de vertelkring zoals het verhaal daar ooit voor het eerst ten gehore gebracht werd. Het Sleutelkruid en de wenende stoet uit de Laatste Verhalen Van De Eeuw laten zien dat het vertellen zelf als een rode draad door Biegels oeuvre loopt.

Vertellen om te overleven

Het hart van de duizend jaar oude Mansolein, koning der dieren en dwergen, staat bijna stil. Zijn rechterhand, Haas, vreest voor zijn leven en raadpleegt de wonderdokter. Deze meldt dat het hart van de koning alleen kan genezen door hem het zeldzame Sleutelkruid toe te dienen. De Wonderdokter is de enige in het rijk die weet waar het kruid groeit, maar hij zal vele dagen moeten reizen om het te vinden. Als hij er mee terug zou komen, zou het te laat zijn. Maar na enig peinzen vindt de dokter een middel voor de tussentijd: ‘Het hart van de koning moet

[p. 479]

eenmaal per dag flink kloppen, dan haalt hij het misschien. Vertel hem elke dag een spannend avontuur voor hij naar bed gaat.’ Haas antwoordt dat de koning al zijn verhalen al kent, waarop de dokter belooft elk dier dat hij op zijn tocht tegenkomt langs te sturen om een verhaal te vertellen. Iedere dag komen dieren een verhaal vertellen dat de koning nieuw leven inblaast, terwijl de Wonderdokter alle mogelijke obstakels op zijn lange zoektocht naar het Sleutelkruid trotseert.

Toen deze prachtige raamvertelling in 1965 werd uitgeroepen tot Kinderboek van het Jaar betekende dat Biegels doorbraak met een manier van vertellen die in een lange traditie staat. Dat vertellen in een kring zou Biegel in Anderland en Laatste Verhalen Van De Eeuw opnieuw gaan beproeven. Het vertellen van een raamvertelling in een kring is al even kenmerkend voor een orale volksvertelcultuur als voor Paul Biegel, die dichter bij een sprookjesachtige volkscultuur aansluit dan bij de raamvertelling van Chaucer of Bocaccio bijvoorbeeld. Bij Biegel spelen namelijk geen mensen, maar sprookjesachtige figuren zoals dieren, dwergen en heksen de hoofdrol. Dat geldt zelfs een beetje voor het Brandaenverhaal. Is in de raamvertelling de alwetende verteller aan het woord, in de afzonderlijke vertellingen spreekt nu eens een neurotische kever of een compleet bijenkoor tot ons, dan weer de kleinzoon van de verschrikkelijke woe-wolf met de kale flank. De bijnaam van dit personage is kenmerkend voor de wijze waarop Biegel met een klanknabootsing een bepaalde eigenschap van een personage benadrukt: het wolvengehuil. Uit zulke bijzonderheden spreekt het hart van de verteller in een kring, die zulke benamingen prefereert boven neutrale, naamloze namen als het lelijke jonge eendje, de tinnen soldaat of het meisje met de zwavelstokjes en niet Truuke met de Zwavelstokjes

Illustratie en vormgeving Fiel van der Veen

bijvoorbeeld. Bij Biegel heten de rovers uit De Rode Prinses bijvoorbeeld Holz, Bolz en Schwanzenstolz en luisteren de kolonels uit De Soldatenmaker naar namen als Lafayette en Saint-Honoré. Hiermee staat Biegel meer in de gepersonifieerde traditie van Grimm dan in de geanomiseerde traditie van Andersen, al heeft Biegel zich vaak door de laatste laten inspireren en combineert hij elementen uit diens werk. Zo laat hij in De Soldatenmaker een man een zelf beleefd verhaal vertellen dat niemand gelooft, hoe zeker hij er zelf ook over is. Hij werd betrokken bij de heuse oorlog die zijn zelf gegoten loden soldaatjes 's nachts met de tinnen soldaatjes voerden om de macht binnen het Glazen Paleis (de plantenkas van de buurman). Bie-

[p. 480]

gel neemt het bekende cultuursprookje over de tinnen soldaatjes van Andersen tot uitgangspunt voor een sappig en spannend volksverhaal met veel klanknabootsingen, veel spreektaal en veel dialoog. Het optreden van de animal narrans in verschillende gedaanten als van de wolf, de eekhoorn, het duinkonijn, de eend, het schaap, de kever, het paard, de draak of de dwerg fungeren daarbij stuk voor stuk ‘als masker voor een mensfiguur die daardoor onbarmhartiger kan worden’.

De sleutel tot deze bonte parade

Laatste Verhalen Van De Eeuw heeft het volgende citaat van Rimbaud als motto: ‘J'ai seul la clef de cette parade sauvage.’ Bij die bonte parade blijkt het te gaan om de wenende stoet die halt hield bij de rivier en die we vanaf de slaapkamer van een klein meisje uit het eerste verhaal Beentjeweg heel de lange weg van de negentien verhalen die de bundel rijk is konden volgen om in het laatste verhaal tot stilstand te komen. Met zijn motto geeft Biegel opnieuw te kennen dat hij voor de raamvertelling kiest als kader en verbindende factor voor zijn losse vertellingen. Elk klein verhaal maakt deel uit van de grote Bonte Parade en wordt met eenzelfde zwart-wit miniatuur van een karakteristiek element uit het verhaal boven aan iedere pagina aan ons voorgesteld. In dit boek bundelt Biegel alle thema's en motieven uit zijn eerdere werk tot zijn definitieve sprookjeswereld. De Bonte Parade is de metafoor voor het leven, gedragen door een springerige vorm van vertellen. Zo is er het verhaal Vlo dat begint met een soort voorwoord:

In een vroegere tijd bestonden er vlooientheaters (...) Omdat zulke theaters niet meer bestaan, zou ook de geschiedenis van de beroemde danseres Zizi verloren gaan. Daarom vertel ik die hieronder.

Dan volgt het mooie en humoristische verhaal van de ontevreden vlo Zizi, die altijd de beste danseres van het theater is geweest, maar die nu weggeconcurreerd wordt door de arrogante Madame Vilovac. Maar ineens komt de mannetjesvlo ‘uit het Leven’ om Zizi mee te nemen de wijde wereld in en om haar het verschil te leren tussen vent en wijf (met alle seksuele spanning van dien) en dat er niets zo vies is als hygiëne: ze springen van de ene op de andere ongewassen nek. Zo hebben alle figuren hun maskers. En ‘allen weenden bitter omdat ze zo verschillend waren.’

De grap is, en tevens de sleutel, dat ze eigenlijk allemaal diep van binnen niet verschillend zijn, dat ze allemaal dezelfde gevoelens, verlangens en angsten hebben en dat overal dezelfde situaties en irritaties spelen. Elk leven, elk verhaal, of dat het verhaal is van de sprekende kraai, de heks, de koning of de tinnen sol-

[p. 481]

daat, is eenzelfde zoektocht over land, zee of in de lucht. De wereld is om met Leibniz te spreken een Spiegelpaleis van God of van het Hele Universum:

Every substance is like an entire world and like a mirror of God or of the whole universe, which each one expresses in its own way, very much as one and the same town is variously represented in accordance with different positions of the observer. Thus the universe is in a way multiplied as many times as there are substances.

Maar woonde de oude Koning Mansolein niet in een weerspiegelende Koperen Burcht? Werden in die burcht niet alle verhalen uit het hele rijk opgeslagen? Was de Bronzen Dame uit De Soldatenmaker niet in een Glazen Paleis woonachtig? Schreef Paul Biegel niet ooit een boek getiteld Het Spiegelkasteel? De bonte parade van de stoet met de koning, de koningin, de hofdames, de huppelende dansmarietjes en de lakeien vertrok vanuit haar eigen residentie Het Spiegelpaleis geheten. Hielden die figuren niet halt in het aangezicht van hun eigen spiegelbeeld in de rivier, huilend om hun verschillen? Bestaat de substantie van de schrijver dan toch uit het spiegelbeeld van zijn vele verbeeldingen?

Literatuur

Biegel, Paul, Het Sleutelkruid. Haarlem, Holland, 1964.

Biegel, Paul, Anderland. Een Brandaanmythe. Haarlem, Holland, 1990.

Biegel, Paul, De Soldatenmaker. Haarlem, Holland, 1994.

Biegel, Paul, Laatste Verhalen Van De Eeuw. Haarlem, Holland, 2000.

Boonstra, Bregje, ‘Kijken wat de pen doet.’ In: Aad Meinderts, Denise Mooyman en Muriël Steegstra (red.), Paul Biegel. Meesterverteller met een Rovershart. Haarlem/ Den Haag, Holland/ Letterkundig Museum/ Kinderboekenmuseum, 1996, blz. 7-19.