Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

[p. 339]

Juryrapport Woutertje Pieterse Prijs 2002

Traditiegetrouw treft u in dit zomernummer van Literatuur zonder leeftijd het juryrapport aan van de Woutertje Pieterse Prijs, deze keer vergezeld van het dankwoord van de winnaar van 2002, Peter van Gestel. De WP-lezing ter gelegenheid van de uitreiking van de prijs wordt ook in dit nummer gepubliceerd, zij het op een andere plaats dan gewoonlijk. Jan Fontijns lezing over De kleine Johannes sloot naadloos aan bij het thema van deze aflevering en is daar dan ook ondergebracht.

Als jury van de vijftiende Woutertje Pieterse Prijs hebben wij 119 kinder- en jeugdboeken gelezen. Die bijna 120 titels varieerden van dusdanig best verzorgde prentenboeken dat ze in de angstvallig stofvrij gehouden boekenkast van een verzamelaar van bibliofiel drukwerk niet zouden misstaan, tot paperbacks waarin het verval al te duidelijk was ingebouwd, van educatieve ballet-, koeien- en watertorenboeken tot ongecompliceerde avonturenlectuur, van nieuwe Nijntjes tot arkvaarders van Noach.

Niet ongewoon, dus.

Wat ons, de productie van dit jaar verder overziend, ook opviel, was dat in maar liefst een zestal romans de Grote Oorlog of de Tweede Wereldoorlog het decor vormt. Multatuli heeft zijn ‘Roverslied’, dat U straks traditiegetrouw weer te horen krijgt, kennelijk niet voor niets geschreven:

En dan weer
Op-en-neer,
Rechts en links door het land,
Hier een villa verwoest, daar een klooster verbrand,
Tot vermaak!

Wij willen in dit verband met ere noemen Harm de Jonge met zijn prachtige, melancholieke verhaal De circusfietser, over een naoorlogse vriendschap in Groningen tussen twee elfjarige jongens, maar ook over de verhouding tussen zonen en hun vaders die de oorlog niet mochten overleven.

Voordat we aan de wurgende onzekerheid een eind maken, eerst nog een enkel woord over de verschijningsvorm van het doorsnee kinderboek. Vooral het binnenwerk is doorgaans voorspelbaar. Als er in het colofon al een vormgever wordt vermeld, dan beperkten diens werkzaamheden zich gewoonlijk tot het omslag. Een uitzondering vormen de prentenboeken en hun dikwijls epaterende

[p. 340]

vormgeving, die overigens niet kan verhullen dat ook hier de keizer soms in zijn blootje loopt. Dat is bepaald niet het geval in Rintje, een van de geestigste prentenboeken die ons onder ogen kwam, verteld en getekend door Sieb Posthuma, over de avonturen van een hondje. Er is in de kinderboekenwereld inderdaad geen afgeklovener onderwerp denkbaar, maar Posthuma weet er niettemin een sprankelend en ontwapenend geheel van te maken.

Ook in leesboeken gaat vaak veel mis: foute typografie, oubollige grafische gimmicks, omslagen als afvalbak voor informatie die elders niet kon worden ondergebracht. En er zijn nog steeds boekblokken die tijdens het lezen spontaan loslaten van de band.

Maar er zijn opzienbarende uitzonderingen, bij voorbeeld De prijs van poep, met tekst van Rindert Kromhout en Eric Smaling, door Eva Grinder van bureau Thonik in een heldere en pretentieloze vorm gegoten, die geen onnodige knievallen doet voor de jeugdige lezer.

Van het winnende boek is de uitvoering op zichzelf niet spectaculair, maar het is toevallig wel een leesboek waarvan ook het binnenwerk door een ontwerper is gemaakt. En dat is zichtbaar. Het omslag heeft die nauwelijks te beschrijven alleen-op-de-wereld-sfeer die onmiddellijk doet verlangen naar een knappend haardvuur waarbij het boek in een adem kan worden uitgelezen; zo meteen meer over de winnaar.

Een bevestiging van haar talent als dichter voor kinderen - hier hebben we het terrein van de vormgeving van het kinderboek verlaten - is de bundel Oog in oog in oog in oog van P.C. Hooftprijs-winnares Eva Gerlach. Dit zijn echte gedichten waarin eenvoudige woorden iets ongehoords doen. Grote vragen, heftige woede en griezelige fantasieën duiken even plotseling op als grappige beelden, mooie raadsels en rake beschrijvingen van verliefdheid en gemis. De grootste verdienste ervan is misschien wel, dat dit gedichten zijn die door hun taal en beelden volledig hedendaags aandoen, terwijl ze de jonge lezers aanraken met de oeroude toverkracht van de poëzie.

Het winnende boek, Winterijs van Peter van Gestel, behoort tot de oorlogsromans van het afgelopen jaar. Hoewel de gebeurtenissen zich niet ín, maar vlak na de oorlog afspelen, is de oorlog in elke regel van het verhaal voelbaar, vooral in de ontwrichting van gezinnen waarvan de ouders er niet meer zijn. De opmerking van de tienjarige hoofdpersoon ‘Ik weet niet wat missen is’, maakt dat missen alleen maar sterker en de eenzaamheid dieper. Over de verdwenen mensen wordt niet gesproken.

Dat massieve verzwijgen van na de oorlog is het onderliggende thema van het boek. Zinnen als ‘Daar heb jij gelukkig nog geen weet van’, of ‘Weet je nergens iets van?’, getuigen daarvan, evenals de vele passages waarin weinig wordt ge-

[p. 341]

zegd, maar des te meer gesuggereerd, en de gesprekken waarin men niet op elkaar reageert, maar snel op een ander onderwerp overgaat. De ijskoude winter van 1947 is dan ook niet voor niets het decor van de gebeurtenissen: het is een metafoor voor de emotionele ijstijd, het niet kunnen verwerken van het verdriet in die tijd. Pas als er gepraat wordt, gaat het ook letterlijk doolen.

In de eerste plaats is het echter een roman over een kortdurende, maar vitale vriendschap tussen twee tienjarige jongens: het Amsterdamse schoffie Thomas en de hoogbegaafde, vroegwijze joodse Piet Zwaan, die even oud is, maar veel ouder lijkt. Ze noemen elkaar Tommie en Zwaan. Beide jongens zijn beschadigd, maar houden zich stoer. Thomas moeder is met Kerst 1945 aan de griep overleden, maar Thomas heeft dat in de klas niet verteld: hij wil niet zielig gevonden worden. Piet Zwaan komt bij Thomas in de klas. Stukje bij beetje komt Thomas te weten wat er met de familie van Zwaan is gebeurd, vooral als hij bij Zwaan en zijn dertienjarige nichtje Bet gaat logeren, de enige plek waar hij zich na de dood van zijn moeder ooit gelukkig gevoeld heeft. Pas als het boek al over de helft is, vertelt Zwaan Tommie dat zijn ouders in een concentratiekamp vermoord zijn:

‘Waarom zijn ze vermoord?’, vraagt Tommie, oprecht verbaasd.
‘Ze zijn vermoord omdat ze meer dan twee joodse grootouders hadden.’
Ik vroeg niet verder. Zwaan wist alles, ik wist niks, daar moest ik me bij neerleggen.

Toch is de toon van het boek nooit dramatisch of sentimenteel, eerder nuchter, soms zelfs onderkoeld, al voel je onder de grappen en stoere taal de pijn.

Tommie, Zwaan en Bet vormen een hecht drietal, ze hebben plezier, gaan naar de film en maken ruzie. De licht ontvlambare Thomas wordt ‘smoor’ op Bet, maar Bet is smoor op haar neefje Zwaan en wijst Thomas af, wat Thomas geen probleem vindt, zolang ze maar aandacht aan hem besteedt. Totdat Bets moeder zó in de war is door de dood van haar joodse man dat ze naar een inrichting moet, en Zwaan en Bet naar familie in Deventer vertrekken. Dan is het uit met de pret. Tommie is intussen heel wat wijzer geworden. En de dooi zet in.

Prachtig levensecht is het slecht opgevoede, vloekende, platpratende schoffie Thomas getekend - altijd een druipneus en vuile knieën - naast de welopgevoede, nette, vroegwijze Zwaan en Bet. Schokkend is de onwetendheid van Nederlandse kinderen, vlak na de oorlog, over wat er met de joden gebeurd is. Ontroerend is de overlevingsdrift van de kinderen, en de nieuwsgierigheid van Tommie naar hoe het is om volwassen te worden. En razendknap is het van de auteur om die vergeten tijd van zwijgen en verbijten met zoveel lichtvoetigheid en fijne humor op te roepen in een onvergetelijke jeugdroman.

[p. 342]

Dat alles rechtvaardigt volgens de jury ten volle de toekenning van de vijftiende Woutertje Pieterse Prijs aan Winterijs van Peter van Gestel.

Amsterdam, 7 maart 2002

De jury:

Lieke van Duin

Hub. Hubben

Anton Korteweg, voorzitter

Dirk van Weelden

Dankwoord Woutertje Pieterse Prijs

De winnaar houdt een dankwoord. En ik ben de winnaar, U boft, want ik ben verrekte goed in dankwoorden, al heb ik nog te weinig prijzen gewonnen om een echte beroepsentertainer te zijn.

Ik vind het echt godvergeten leuk dat ik de Woutertje Pieterse Prijs heb gewonnen.

Allereerst dank ik het bestuur van de Stichting Woutertje Pieterse, de jury van volwassenen en in het bijzonder natuurlijk mevrouw Bregje Boonstra en mevrouw Aukje Holtrop. Ik dank Nicole Harmsen, mijn spikslinternieuwe uitgeefster, die mijn boek zorgvuldig heeft gelezen en mij met raad en daad terzijde heeft gestaan, ik dank Maran Olthoff voor de nauwkeurige wijze waarop ze mijn manuscript heeft gecontroleerd, ik dank Annemie Heymans voor haar prachtige omslag en verder alle aardige medewerkers bij uitgeverij De Fontein.

En ik dank Marjolijn. Dat slaat nergens op. Wanneer ik zo wijs was geweest naar haar rare aanmerkingen te luisteren, was mijn boek veel mooier en ook veel dikker geworden.

Ik moet ook nog enkele doden bedanken.

Allereerst mijn oude grijze vader - oud en grijs is hij voor mij altijd geweest, want ik was een nakomertje van zijn kant; hij was een dromerige Amsterdammer, laconiek en wereldvreemd, alle heilige huisjes - er waren er heel wat in die tijd - werden door hem minzaam omver gekegeld, hij nam zijn hoed niet af voor zijn baas, want hij had geen hoed en ook geen baas.

Ik dank mijn moeder die zo aardig is geweest om in haar lange leven een dagboek bij te houden - van dat dagboek heb ik bij het schrijven van WINTERIJS ontzettend veel lol gehad, vooral van de gedeeltes uit 1947, ik heb geroofd bij het leven, zodat je niet eens meer kunt spreken van beschaafd plagiaat. Het ging mij

[p. 343]

vooral om de weersomstandigheden en het huiselijk leven in die tijd, het ging me niet om mijn moeder en haar eigenaardige zoontje van tien dat in haar ogen ongeneeslijk neurotisch was.

Verder dank ik alle mensen die het boek gelezen hebben.

Dat wil niet zeggen dat ik een hekel heb aan al die mensen die het niet hebben gelezen - al scheelt het niet veel.

Kortom: ik dank u.

Peter van Gestel