Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

[p. 221]

Bekoringen van negentiende-eeuwse kinderboekprentjes
Leontine Buijnsters-Smets

Plaatjes bepalen voor een groot deel de aantrekkingskracht van een kinderboek, zowel bij het jonge volkje zelf als bij de volwassenen. Die illustraties kunnen ons aanspreken door hun perfecte technische uitvoering, een briljante kleuring of door een precieze weergave van de inhoud. Wanneer de bijhorende tekst dan ook nog aandoenlijk, geestig of in elk geval verrassend is, kan zo'n boek niet meer stuk.

Als kunsthistorica is Leontine Buijnsters-Smets altijd extra nieuwsgierig welke kunstenaars zich bezig hielden met het maken van dergelijke illustraties. De redactie vroeg haar wat haar lievelingsillustraties zijn uit de negentiende eeuw.

In het laatste kwart van de achttiende eeuw - en iets minder in de decennia daarna - vindt men nog wel allerlei namen onder de plaatjes, zoals: Jacobus Buys, Noach van der Meer, Simon Fokke, Jacobus van Meurs of Reinier Vinkeles. Maar naderhand krijgen we steeds meer anonieme prentjes te zien. Achtten kunstenaars van naam - anders dan bijvoorbeeld in Duitsland - zich soms te hoog voor dit genre of betaalde het niet genoeg? Duidelijk is wel dat uitgevers in de loop van de negentiende eeuw steeds vaker prenten overnamen uit buitenlands werk om zo minder kosten en dus een hogere afzet te verkrijgen.

Maar gesigneerd of anoniem, er bestaat voor mij een aantal kinderboeken uit deze tijd die juist door hun plaatjes, heel aantrekkelijk zijn. En omdat de techniek waarin de kinderboekillustraties zijn uitgevoerd in de negentiende eeuw kan variëren van houtsnede/houtgravure, koper- en staalgravure tot litho of chromolitho heeft elke soort voor mij zijn eigen, onvergelijkbare charmes.

Allereerst dan de prentenboeken met ingekleurde houtsneden, bijvoorbeeld Het leerzame Prenteboekje voor Kinderen (Amsterdam, Erve Rynders, ca. 1810) in tien deeltjes. Zoals meestal bij dit type boek is zowel de auteur als de illustrator anoniem. Met enkele krachtige lijnen wordt een realistisch tafereeltje geschetst van een kind aan de leiband, een naaister of een doedelzak spelende kermisgast met verklede honden en apen. De primaire kleuren geven de figuren dimensionaliteit. Hier is geen sprake van enige ‘kunstzinnige’ pretentie zoals we die later in de eeuw aantreffen bij de kindertjes met hun luifelhoedjes en pastelkleurige robes uit Kate Greenaway's boeken.

[p. 222]

Soms echter maakt de ‘houtplaatsnijder’ zich wel bekend, bijvoorbeeld in De Geschiedenis van kleine Anna en haar' broeder den kleinen Jakob (Amsterdam, 1830). De tien prentjes bij de belevenissen van twee superbrave kinderen zijn door Jacob Coldewijn (1796-1855) getekend en gesneden.

Ik krijg haast tranen in de ogen als ik een van de houtsneden met versje bekijk in Oom Jakobs' Al weer iets anders voor de lieve jeugd (Amsterdam, P.M. van der Made, ca. 1850). Twee jongens staan daar voor een tafel waarop een hoed ligt. De een kijkt wat bedremmeld, maar de ander wijst driftig met twee handen naar het object en zegt vol trots:

Van vader kreeg ik dezen hoed,
Hij staat mij inderdaad ook goed;
Toen 'k aanstonds in den spiegel keek,
Was 'k grooter dan verleden week.
O jongen, jongen, 'k ben zoo blij,
Geen mooijer sieraad gaf men mij;
Maar vader zei: ‘spaar niet uw hoed,
Wanneer gij iemand groeten moet.’

Uit: Oom Jacob, Al weer iets anders voor de lieve jeugd.

Bij de kinderboeken met kopergravures zijn mijn favorieten de kleine ‘Houtgraafjes’, met op een goede tweede plaats de uitgaven van G.J.A. Beijerinck en Hendrik Frijlink. Het Printeboekje voor Kinderen (Amsterdam, Houtgraaf, ca. 1825) brengt met zijn illustraties van een kiezentrekker, brillenmaker, boterkoper, diamantslijper en vele andere beroepen echte Hollandse straattaferelen in beeld. Zowel boekje als prentje is niet groter dan tien bij zeven centimeter, maar de gekleurde afbeeldingen geven niettemin alle essentialia op pakkende en verfijnde wijze weer. En zo zijn er meer prentgeschenkjes en kinderalmanakken met typisch Hollandse gebruiken bij deze uitgever te vinden.

Anna Barbara van Meerten-Schilperoort publiceerde (soms met Robidé van der Aa als medeauteur) diverse moralistische kinderboeken die dan verschenen bij Beijerinck. Vrijwel steeds verlucht met levensechte plaatjes. Een bijzonder aantrekkelijke uitgave van Beijerinck acht ik ook het anonieme Prentgeschenk voor kleine kinderen om de getallen al spelende te leeren (ca. 1828). Bij het getal zeven zien we een wat melancholiek ogend meisje met in haar armen een haan. Het onderschrift luidt:

[p. 223]

 

Maken drie en vier niet zeven

 

Wil je zoo veel stuivers geven,

 

'k Zal dan met mijn' jonge haan

 

Daadlijk naar uw keuken gaan.

En als slotregel: ‘Antje, schoon nog lang niet groot, wint reeds voor hare ouders 't brood.’ Voor wie lezen kan misschien onbedoeld: een klein drama in a nutshell.

Van uitgever Hendrik Frijlink is afkomstig het oudste prent-ABC, Nieuw ABé Boekje voor lieve kinderen (1836), waarin A een aapje is, B de bakker die brood bakt en C Charlotte is die chocola drinkt. Maar daarvóór, in 1831, verscheen al het niet minder aardige ABé-Boekje voor lieve kinderen. Hierin gaat het heus niet steeds om brave kinderen, getuige Frederik bij de fontein, die de kraan wijd openzet of Robbert en zijn raket, die met zijn wilde streken nog eens de ruiten zal breken.

Een absolute topper bij uitgever Frijlink dunkt me De Wereld in haar Zondagspak. Een geschenk voor de Leergrage Jeugd (1835). Dit is nu een voorbeeld van overname van, in dit geval zeer fraaie Engelse plaatjes, waar Robidé van der Aa een eigen tekst bij heeft gemaakt. De inwoners van zestien verschillende landen zijn geportretteerd door hun kleding, achtergrond en manieren. Maar waarom staan de Fransen niet afgebeeld? ‘(...) zij wisselen onophoudelijk, zoo van zeden als gewaad’ en als ze hier in beeld gebracht waren dan zou ‘naar alle schijn, eer

Uit: Printeboekje voor Kinderen

het prentje gegraveerd was, weêr de smaak veranderd zijn.’

En nu heb ik nog niet eens de juweeltjes van illustratiekunst genoemd in de boeken van J.F.L. Müller, uitgegeven door J. Guykens. Evenmin als de kostelijke gravures van bijvoorbeeld C.C. Fuchs of de litho's van J.W.A. Hilverdink voor enkele Schenkman-boeken. Er is haast geen beginnen aan om een antwoord te geven op de vraag: welke illustratoren of illustraties spreken je het meeste aan?

Moest ik echter gedwongen zijn tot een enkel plaatje dat al het andere omvat,

[p. 224]

dan koos ik voor een afbeelding uit Petronella Moens' Gedichtjes en nuttige Gesprekken voor Kinderen (Amsterdam, Ten Brink & de Vries, 1826). Het eerste gedichtje uit deze bundel heet ‘De kleine vierjarige Piet’, maar het gaat me hier om het bijbehorende plaatje, een sublieme aquatint door Haatje Pieters Oosterhuis (1784-1854). We zien er een gegoed burgerlijk interieur met een bloemenvaas onder de stolp bovenop de commode, schilderijen en gedrapeerde gordijnen. Aan tafel zit een jonge moeder met de ontbijtboel nog voor zich. Op een stoel staat bij het omhooggeschoven raam kleine Piet, terwijl zijn vader hem bij de schouder vasthoudt en wijst op de lentebloesem buiten.

Uit: P. Moens, Gedichtjes en nuttige Gesprekken voor Kinderen.

Mijn keuze voor deze afbeelding is zeker mede bepaald door de begaafde ontwerper ervan, Haatje Pieters Oosterhuis, aan wie ik in het decembernummer 1998 van De Boekenwereld uitvoerig aandacht besteedde. Maar het bijzondere dunkt mij dat deze illustratie alles uitdrukt wat het Nederlandse kinderboek uit die periode zijn eigen karakter geeft: huiselijke intimiteit, liefdevolle aandacht voor het gewone binnen een conventioneel burgerlijk rolpatroon, waarbij de moeder alle zaken binnenshuis bereddert en de vader voor het kind het zicht opent op de buitenwereld, in het bijzonder op de natuur als schepping van God. Daarmee wordt deze betrekkelijk simpele illustratie voor mij een icoon van het vroeg-negentiende-eeuwse kinderboek.