Logo DBNL
Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16 (2002)

Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

(2002)– [tijdschrift] Literatuur zonder leeftijd–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Van De Gids tot De Genestet
Enkele opvattingen over kinderpoëzie in de periode 1838-1858
Rob van de Schoor

Tijdens zijn onderzoek naar het dichterschap van S.J. van den Bergh maakte Rob van de Schoor kennis met diens kinderpoëzie. Eén publicatie viel met name op: het boekje met de titel De nachtegaal en het lijstertje (1854), geschreven in samenwerking met J.J.L. ten Kate en J. van Lennep. In deze bijdrage wil hij onderzoeken wat voor soort ‘moralisme’ deze drie dichters van naam uitventen als zij zich tot kinderen richten.

 

Het is betrekkelijk moeilijk een uitspraak te doen over het gehalte der negentiende-eeuwse kinderpoëzie, in een periode waarin de neerlandistiek maar weinig belangstelling kan opbrengen voor de negentiende-eeuwse dichtkunst van vóór Tachtig.1. In De hele Bibelebontse berg wordt, in het hoofdstuk over de negentiende eeuw, meer dan eens verzucht dat in die eeuw het moralisme in de kinderliteratuur oppermachtig heerst, zonder daartegenover plaats in te ruimen voor het inzicht dat ‘moralistische’ gedachten over leven en dood, natuur en bovennatuur even onbetwist de boventoon voeren in de volwassenenpoëzie. Een groot verlangen naar een afnemend moralisme heeft bezit genomen van de jeugdliteratuurgeschiedenis van de negentiende eeuw, die daardoor dezelfde tekortkomingen vertoont als de literatuurhistorici die onder invloed van Tachtig met dédain spraken over de domineedichters van vóór de verlossing die De nieuwe gids bracht. Daarbij komt dat het begrip ‘moralisme’ niet precies beschrijft wat zo kenmerkend is voor de (kinder)poëzie uit de negentiende eeuw. Zeker is dat veel dichters hun beste krachten aanspraken om goede poëzie voor kinderen te schrijven, waarvan een beschavende, vormende werking werd verwacht. De zin voor kunst en literatuur, ontvankelijkheid voor beschaving en godsdienstige gevoelens moest met kinderpoëzie worden aangekweekt. Kunst en moraal waren in de perceptie van de beste negentiende-eeuwse dichters geen afzonderlijke begrippen, maar met elkaar verweven. Kunst is het domein van de schoonheid, maar het

schone omvat ook ethische categorieën. Carel Vosmaer begint zijn boek Eene studie over het schoone en de kunst (Amsterdam, 1856) met de volgende overweging: ‘Wat is het Schoone? Ik zie dat het edel en lieftallig gelaat der vrouw schoon is, zoowel als de zachte in een smeltende lijnen van haar ligchaamsbouw: ik zie dat een landschap in den ochtendstond schoon is: dat het schoon is den aanrander van zijn land, zijn godsdienst, zijn huisgezin met de wapenen te weren.’ Hij vervolgt zijn opsomming van ongelijksoortigheden: ethisch, godsdienstig, esthetisch, of gevoelig van aard, om vast te stellen dat zij alle aspecten zijn van het Schoone, waaraan de kunst uitdrukking probeert te geven.

Allicht wordt het levensinzicht, de ethiek, of de moraal zo men wil, in kinderpoëzie anders verwoord dan in volwassenenpoëzie. In kindergedichten ontbreekt meestal het herfstige uitzicht op de tragiek van het leven, ook bieden zij niet het gevoel van berusting en (christelijke) overgave dat zoveel volwassenenpoëzie kenmerkt. Gedichten voor kinderen houden zich bezig met ongemakken waaraan nog iets te doen is; levenslessen worden uitgesproken door wijze oude mensen, die hebben ondervonden dat het leven is zoals het is. Misschien is het mogelijk het moralisme in negentiende-eeuwse kindergedichten beter te begrijpen door deze gedichten te vergelijken met contemporaine almanakpoëzie. In het vervolg zal daarom worden nagegaan of de gedichten uit de almanakken Aurora en Holland ons in staat stellen het bijzondere karakter van de (verwoording van) kindermoralisme te onderscheiden. Zo'n vergelijking past bij de opvatting van de ‘integralisten’ onder de jeugdliteratuurhistorici, die van mening zijn dat een geschiedenis van het kinderboek onlosmakelijk verbonden is met de ontwikkelingen in de volwassenenliteratuur.2.

In mijn ijver om iets aan de weet te komen over het dichterschap van S.J. van den Bergh (1814-1868), oprichter en leider van het Haags letterkundig genootschap Oefening Kweekt Kennis, heb ik kennisgemaakt met zijn kinderpoëzie. Te midden van al het kindergoed dat hij heeft gepubliceerd, valt een boekje op met de titel De nachtegaal en het lijstertje (1854), geschreven in samenwerking met J.J.L. ten Kate en J. van Lennep. In deze bijdrage wil ik onderzoeken wat voor soort ‘moralisme’ deze drie dichters van naam uitventen als zij zich tot kinderen richten. Valt in hun kinderpoëzie verwantschap te bespeuren met de ‘gewone’ gedichten die ze schreven? Hoe passen de versjes in dit bundeltje bij de heersende opvattingen over kinderpoëzie, in een periode waarover nog de slagschaduw van Van Alphen viel? Om tot een zinvolle beschrijving van de gedichten te komen, wil ik uitgaan van de opvattingen over kinderpoëzie van E.J. Potgieter en P.A. de

Genestet.3. Eerstgenoemde schreef in De Gids van 1838 een beschouwing waarmee hij de gewenste richting voor de kinderpoëzie aanwees; De Genestet publiceerde twintig jaar later, in 1858, in het tijdschrift Nederland een beschouwing waarin hij zijn criteria voor goede kinderpoëzie beschreef. De nachtegaal en het lijstertje verscheen in de periode die tussen beide programmatische opstellen in ligt en waarin zich kennelijk een kentering voltrok in de waardering van Van Alphen, het grote voorbeeld voor de dichter van kinderpoëzie. Het bundeltje met zijn gevarieerde inhoud, samengesteld uit het werk van drie onderling zeer verschillende dichters, leent zich goed voor toetsing van de criteria die eerst Potgieter, nog een waarachtig Van Alphen-adept, en later De Genestet, die Van Alphen afviel, formuleerde voor goede kinderpoëzie.

De almanakken, die daarna worden besproken, zijn om meer dan één reden geschikt voor een vergelijking met De nachtegaal en het lijstertje. Ik heb gekozen voor het jaarboekje Holland, onder redactie van Jacob van Lennep, en Aurora, uitgegeven door S.J. van den Bergh en J.I.D. Nepveu; beide uit 1854, verschijningsjaar van De nachtegaal en het lijstertje. Ten Kate geeft in beide almanakken acte de présence met een gedicht, zodat we de drie dichters van De nachtegaal en het lijstertje ook kunnen beluisteren als zij hun dichterlier stemmen voor een rijper publiek. Rijper, maar nog niet belegen: letterkundige almanakken werden veel gelezen door ‘jongejuffrouwen’, voor wie sommige gedichten in het bijzonder bestemd lijken. Als deze gedichten moralistisch van aard zijn, wordt misschien zichtbaar hoe dichters hun boodschap aanpasten aan de leeftijd van hun lezers.

De Gids

Opmerkelijk zijn de bedenkingen waarmee Potgieter richtlijnen verschaft voor eigentijdse kinderpoëzie.4. Kinderen moeten niet ‘het stuitbeen tot grondslag hunner opvoeding’ maken door meer te lezen dan te spelen. Bij deze twijfel aan het nut van ‘leesbevordering’ voegt zich de gedachte dat de eigentijdse kinderpoëziebundeltjes niets te bieden hebben wat niet beter en natuurlijker door Van Alphen werd behandeld. Maar het is nu eenmaal zo, aldus Potgieter, dat kinderboeken ‘de meest winstgevende tak van onzen kwijnenden Boekhandel’ zijn; kwaliteitscriteria zijn daarom geboden. Kinderpoëziedichters moeten niet proberen over te doen wat Van Alphen hun heeft voorgedaan, maar kunnen zich beter toeleggen

op onderwerpen die hij nog niet behandeld heeft, met name de natuur en de vaderlandse geschiedenis: ‘Ontsluijert, voor zoo ver de jeugd dien aanblik duldt, ontsluijert voor haar de wonderen van woud en zee, hemel en aarde, door aanschouwelijke voorstellingen en schilderende taal; schenkt ons vertellingen, in voor haar bevattelijken stijl, van wat er groots en goeds door onze Voorouderen verrigt werd, en gij zult lezers vinden, zoo als Van Alphen er vond.’

Van Alphen was volgens Potgieter een geslaagd kinderdichter omdat hij een ‘groot kunst-theorist’ was, met ‘een helder bewustzijn van de harmonie, welke er tusschen middel en doel zijn moet’, die tot uitdrukking kwam in ‘zijne verhevene eenvoudigheid’. Een onnatuurlijke, onkinderlijke toon, aangeslagen door de dichter zelf of door een pedant kind, bederft in veel eigentijdse kinderpoëzie de lovenswaardige strekking. Daarom vindt de Gids-redacteur Van Alphens behandeling van de dood (in ‘Het Lijk’) onovertroffen; daarom ook vraagt hij zich af of kinderpoëziedichters er wel verstandig aan doen veel over geloof te spreken; ‘of wij Christenen moeten worden eer wij nog Menschen mogen heeten’.

Een uitwerking van deze wensen en gedachten kan worden aangetroffen in twee afleveringen van De Gids uit 1839.5. De omgang met kinderen heeft Potgieter geleerd dat de ‘lieve kleinen’ aan de dichterlijke navolgers (Robidé van der Aa, Westerman) de voorkeur geven boven de meester, Van Alphen, omdat ‘hunne versjes zoo veel meer kunst eischten in het opzeggen’. Het declameren van onbegrijpelijke schoolmeesterpraat van de dichter of van wijze lessen, in het gedicht uitgesproken door neuswijze nufjes of pedante knaapjes, kan de criticus niet bekoren: ‘Het blijkt, dat wij van geene redeneerzieke kinderen houden, dat ons ieder tooneel uit die wereld welkom is, mits het waar zij.’

De Thouars had in zijn Dichtbundeltje voor de Jeugd (1838) een nuffig meisje Nannij opgevoerd, die de wens had uitgesproken eens iets anders te lezen dan die eeuwige Van Alphen:

 
Altoos lezen in Van Alphen,
 
Dien ik lang van buiten ken,
 
Of die boekjes door te bladen,
 
Waar ik nooit mij aan gewen,
 
Is mij even zoo vervelend,
 
Als op school een keer of zes
 
't Zelfde voorschrift af te schrijven,
 
Of een lang gekende les.

De Thouars had er evenwel beter aan gedaan, volgens Potgieter, andere onderwerpen te behandelen in zijn kindergedichten dan de deugden, door Van Alphen reeds onverbeterlijk bezongen. Het enige nieuwe onderwerp dat hij presenteert, vaderlandsliefde en het Huis van Oranje, wordt veelal onbeholpen behandeld. Kinderen hebben niets aan onnatuurlijke ‘uitgalmingen’ (‘Van alle rijken op deze aard, / Is Nederland het meest mij waard’), of aanranding van de goede smaak (een papegaai die lofliederen op de koning moet opzeggen). ‘Indien ZEd. zich de studie van kinderen wil getroosten gelooven wij, dat hij in dit vak iets verdienstelijks zal kunnen leveren’, zo luidt Potgieters conclusie, die de dichter adviseert: ‘Hij zie af van de hopelooze mededinging met Van Alphen, hij betrede zijn eigen weg; wij zouden hem gaarne als vriend een raad geven. Hij kieze uit het leven onzer Prinsen van Oranje - de groote mannen zijn talrijk in het geslacht! - eenige merkwaardige feiten, en bezinge die in de eenvoudige manier, welke wij in dit stukje waarderen, voor de opbloeijende jeugd.’

In de voorrede waarmee Nicolaas Beets het bundeltje Gedichtjes voor Kinderen van L. Schipper bij voorbaat in bescherming nam tegen een onwelwillende kritiek, ontwaarde Potgieter enige rancune tegen de letterkundige kritiek. Beets: ‘Zijn er onder de gedichtjens altijd nog eenige gebleven [na Beets' redactie van het bundeltje], die door den een of ander wat te wijs, of te hoog gestemd worden gehouden, ik hoop dat men bedenken zal, dat een boek voor kinderen misschien evenmin kinderachtig als boekachtig zijn moet. Het mag toch nog iets meer zijn dan de bloote spiegel van hun eigen inzichten en begrippen.’ Potgieter werpt dit verwijt verre van zich: hij heeft aangedrongen ‘op kinderlijken zin’, belangrijk is de gave ‘zich eenvoudig en toch niet plat, waardig en toch niet schoolmeesterachtig uit te drukken’. Het is maar de vraag of Beets met dit verweer gerustgesteld zal zijn geweest. Kennelijk had hij de behoefte een lans te breken voor kinderpoëzie die niet enkel op de hurken gezeten, de kleinen in hun eigen taal toesprak. Zo oppermachtig heeft het moralisme niet geheerst, of het moest klaarblijkelijk soms verdedigd worden.

Voor de lezer uit 2002 blijkt het trouwens moeilijk zich een voorstelling te maken van wat Potgieter precies verstond onder natuurlijkheid en een onberispelijke strekking. Zo citeert hij met instemming een gedicht van Schipper, ‘De onberaden Wensch’, waarin een kind, bij de aanblik van de verrukkingen van ijspret, tegen zijn vader zegt dat het wat hem betreft altijd winter mag blijven. Vader wijst hem terecht met een uiteenzetting over de voordelen van de andere seizoenen. Wie die

over het hoofd ziet, miskent het wijs bestuur van de Schepper. De wens van het kind lijkt ons natuurlijker dan de reactie van de bezorgde vader.

Zijn pedagogisch instinct leidt Potgieter vervolgens tot verwerping van gedichten waarin kinderen nadrukkelijk worden vermaand of aangespoord - kinderen worden immers alleen in de praktijk overtuigd: ‘Doe hen de waarheid geloofwaardig voorkomen, en zij zullen die aannemen; laat hun zien, hoe beminnelijk dat de deugd is en zij zullen haar liefhebben; uwe vroomheid zij vrolijk, en zij zullen er

illustratie
Foto Pierre Venbrux (Universiteitsbibliotheek Nijmegen)


zich in verheugen!’ Raadgevingen missen hun effect en hebben bovendien als nadeel dat zij kinderen al vroeg leren dat de wereld vol boosheid is: ‘Laat ons rond voor onze meening uitkomen, wij wenschten dat iemand van groot talent zich uitgelokt gevoelde, een boeksken voor de jonkheid te schrijven, waarin de slang nog niet in het paradijs was doorgedrongen.’ Dat moest een boekje zijn met enkel ‘beelden des lichts, der vreugde, der dankbaarheid’.

De door J.J.A. Goeverneur vertaalde Vertelseltjes bij Moeders Schoot. Vervolg op de Fabelen en Gedichtjes en Hoe Langer hoe Liever (1838) worden, net als eerder de Fabelen en Gedichtjes, bij het lezend publiek aangeprezen. Goeverneur wordt geadviseerd zijn dichterlijke krachten te beproeven op oorspronkelijke kindergedichten; zijn taal doet denken aan het ‘mannelijke Hollands’ van onze zeventiende-eeuwse schrijvers. Als voorbeeld van een ‘vloeijend’ gedicht citeert Potgieter ‘De Geit’, waarvan de eerste strofen luiden:

 
Knaap
 
Zeg, jufvrouw Geit, als 't u behaagt,
 
Waartoe ge zulk een sikje draagt.
 
Geit
 
Dat sikje groeit aan onze bekken,
 
Opdat ge er aan zoudt kunnen trekken,
 
Als 't ons eens lust met u te gekken.

De Genestet

In zijn verhalend gedicht ‘Sint-Nikolaasavond’ had de jonge dichter P.A. de Genestet enige schimpscheuten verwerkt ten koste van kinderdichter Hieronymus van Alphen.6. Omdat hij deze kritiek wilde beargumenteren, maar tevens ten dele wenste te herroepen, schreef hij in 1857 ‘Over Kinderpoëzy’, een voorlezing gehouden in de Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen te Rotterdam en in 1858 gepubliceerd in het tijdschrift Nederland. In 1865, na zijn dood, werd de lezing herdrukt door Gebroeders Kraay te Amsterdam.

De voordracht van De Genestet, die begint en eindigt met de lofprijzing van wat goed en mooi is in Van Alphens kindergedichtjes, is een beargumenteerde uiteenzetting waarom zijn kinderpoëzie heeft afgedaan. Vreemd genoeg noemt hij als voornaamste reden daarvoor - Van Alphens gedichten zijn onkinderlijk, stijf, ouwelijk en onnatuurlijk - wat Potgieter juist afkeurde in veel eigentijdse kinderpoëzie, die zich daarom niet kon meten met de door-en-door kinderlijke, natuurlijke en dichterlijke poëzie van Van Alphen. Beiden zijn het erover eens dat kinderpoëzie natuurlijk, kinderlijk en dichterlijk moet zijn, maar De Genestet en Potgieter verschillen van mening over de vraag of Van Alphen aan deze eisen voldoet.

Ook De Genestet haalt een gedicht van Goeverneur aan als voorbeeld van de door hem gewenste natuurlijke toon, waarin kinderlijke gedachten worden verwoord in onopgesmukte, eenvoudige taal. Maar anders dan Potgieter bewondert hij de religieuze gedachte die in ‘De knaap en de ezel’ de uitkomst vormt van het onderhoud tussen knaap en dier:

 
De knaap
 
Hoor ezel, als gij daarnaar vraagt,
 
Ik vind u toch een leelijk dier!
 
Zijn dat ook ooren, die gij draagt?
 
Neen, ze bevallen mij geen zier.
 
De ezel
 
Heb met mijn ooren toch geduld,
 
Zijn ze al wat lang en niet heel net,
 
Ik heb ze zelf niet opgezet,
 
En draag aan hun fatsoen geen schuld.
 
God, die ze gaf, weet echter vast
 
Wel 't best wat soort van oor mij past.
 
 
 
De knaap keek eens oplettend rond,
 
Hoe 't hier en daar geschapen stond,
 
En merkte, waar hij de oogen sloeg,
 
In dier en plant, verschil genoeg.
 
Hier groot, daar klein, hier breed, daar smal,
 
Verscheidenheid heerschte overal,
 
Zoodat hij dacht: God heeft aan allen
 
Toch zekerlijk zijn welgevallen!

Sprekend tot de jeugdige lezertjes formuleert De Genestet zijn opvatting van kinderpoëzie. Het is ‘poëzy, die uwe ooren kluistert, uw hartjen kloppen doet - en wie u kent, weet, gy zijt gevoelig voor vrolijk rijm en huppelende maat! - poëzy, die niet alleen uw gemoed stemt en treft, maar ook tegelijk uw fantazy ontwikkelt, [...] uw vernuft scherpt, uw geest bezielt; poëzy, die u niet tot zoete, schoolsche knapen, tot ondenkbare engeltjens opleiden wil; maar u vormen kan tot frissche wakkere jongens, vol edel gevoel, vol levensmoed en lust en kracht [...]’ (blz. 25-26)7., het type dus van de ‘Hollandsche jongen’ uit Hildebrands Camera Obscura, de kwajongen die meer dan honderd jaar lang een hele sleep ettertjes in de jeugdliteratuur zou verwekken.

Vereisten om dit type kinderpoëzie te schrijven zijn: meesterschap over de taal, ‘om haar te kneeden, lieflijk, poëtisch, naïef, naar die schalke bevallige lippen!’ (blz. 26); een juiste, aansprekende stofkeuze - de dichter moet gebruik maken van ‘het wonderlijke, het fantastische, het sprookjens-element’, ‘zonder nogtans bygeloof of angst te kweeken’ (blz. 27); hij moet het lief en leed van kinderen kennen en delen, wat betekent dat hij hen niet al te klein, al te braaf of onwetend wil houden, maar ook niet wijsneuzig-pedant zal maken; hij moet hun ondeugendheid en vatbaarheid voor indrukken, gunstige en slechte, kennen en juist inschatten (blz. 28-29); hij moet een natuurlijke, prettige, vertrouwelijke toon aanslaan, om tot hun hart te spreken, over ‘al wat goed en edel is en lieflijk,

wat rein is en wèl luidt’ (blz. 29-30); hij moet liefde en sympathie voor de kinderwereld voelen, voor kinderen die iets van engeltjes en iets van duiveltjes hebben (blz. 30) en mag hen niet uit de hoogte toespreken, maar moet met hen meedoen ‘uit den drang en den overvloed des harten’. Hij verstrekt geen zedenlesjes, maar verschaft goede, bezielende indrukken, die goede gedachten in hen opwekken (blz. 31).

De Genestets ideale kinderdichter is geen rust aan de schrijftafel vergund, maar moet zich intensief met zijn doelgroep afgeven, op een wijze die thans aanleiding zou geven tot enig wenkbrauwengefrons: ‘[mijn kinderdichter] wil ik zien, hem moet ik my denken kunnen tusschen een troepjen lieve, schalke, jolige knapen en meisjens, buiten in de frissche lucht, de vrije natuur. En hy neemt er den een op zijn knie, en een kleiner in zijn arm, terwijl een derde hem beklautert, en waarlijk al spelende leert hy hen, ontwikkelt hy hen, zingt met hen, en laat voor hen spreken de bloemen, de boomen, de vogelen, de lente, den hemel - of ook, het spel dat zy spelen en bovenal hun eigen hart. Ik moet my hem kunnen denken ook, in 't midden van zijn volkjen, 's winters aan den haard, en hy weet heerlijke dichtjens en vertellingen, waarby die oogen tintelen van deelneming, verwachting, verrassing...’ (blz. 41-42). Al dit gesloof moet ertoe dienen de natuurlijke toon van kinderen te leren kennen, hun ‘heilige naïveteit’, waarvan de waarheid het hart treft. Net als Potgieter schetst hij daartegenover het schrikbeeld van een kind dat preekt (blz. 45).

Een verschilpunt met de ideeën van Potgieter ligt in de waardering van een godsdienstige inhoud van kindergedichten. De Genestet verlangt, anders dan Potgieter, die nooit veel op had met domineedichters, een religieus gevoel: ‘ook wy eischen van de ware kinderpoëzy, dat zy de godsdienstige snaar, de mysterieuse, in het menschelijk en zeer zeker ook in het kinderlijk gemoed, weêrklinken doe, teeder en luide.’ (blz. 46) Ook hier moet de ‘natuurlijkheid’ voorop staan: het gaat erom uitdrukking te geven aan de geest van het Evangelie, in plaats van de dogmatiek (blz. 47). De kinderdichter moet wel degelijk spreken van God en het goddelijke, omdat ‘het aan een kind volstrekt geen moeite kost - ja veel minder vaak, dan aan de groote menschen - om het begrip van een Hoogste Wezen te vatten, want hy voelt en ziet zich omringd van wezens, die boven hem verheven zijn’ (blz. 50).

De vraag is alleen op welke toon er over godsdienstige gevoelens gesproken moet worden. Het gaat er volgens De Genestet om ‘die snaar te doen weêrklinken, zuiver en teeder, om de kinderkens te spreken van God, zóo, dat die gedachte hen niet, vol bevreemding en verbazing, omhoog of in de rondte doet staren en - voorbijgaat, maar ingang vindt en werkt, en zich ontwikkelt in hunne ziel. Dit is de kunst en dit is de gave, om de kinderen in hunne vaersjens te laten denken, spre-

ken, zingen, zóo, dat ze begrijpen en gevoelen, wat zy zeggen, dat zy-zelve worden geroerd en getroffen, dat het is, vooral, of de gedachten oprijzen uit hun eigen hart, in hun eigen kunstelooze vormen!’ (blz. 52) Geen les dus die in een ‘zedespreukje’ aan het slot wordt verkondigd, maar een gedachte die wordt gevormd in het hart van het kind in het gedicht. Wellicht dacht De Genestet de pedante toon die kinderen dan algauw aanslaan, te vermijden door het volgende voorschrift: ‘leg den kinderen geen woorden op de lippen, al te groot en al te vroom. Laat hem geen dingen zeggen, al te hoog en te wonderlijk.’ (blz. 58) Een voorbeeld van hoe het niet moet in godsdienstige kinderpoëzie geeft hij met het volgende citaat: ‘Komt vallen we onzen God te voet / Om deugd en heiligheid’.

De dood vindt De Genestet geen geschikt onderwerp voor kindergedichten: een opvatting die Potgieter niet met hem deelde, getuige zijn bewondering voor Van Alphens gedicht ‘Het Lijk’. De Genestet: ‘Zulke ernstige dingen, als de hier besprokene, klinken ons toch oneindig beter tegen van de lippen onzer moeder, of uit den Bybel, dan uit... onze kindervaersjens. Ook beschikt God voor die openbaringen van 's levens weemoed de tijden en gelegenheden.’ (blz. 67) Als er dan zonodig over de dood van broertjes of zusjes gedicht moet worden, laat er dan tenminste troost zijn in die gedichtjes (blz. 69).

Zijn voornaamste grief tegen Hieronymus van Alphen geldt diens beklemtoning van het nut van het leren. Als men hem liet begaan, zouden kinderen opgroeien tot een ‘wandelend encyklopedietjen’ (blz. 85). Kinderpoëzie mag niet schools zijn (‘kinderen moeten kinderen, jongens moeten jongens wezen, en kinderpoëzy... geen schoolsche moraal’, blz. 82). Alleen zo kan zij voor elke leeftijd iets bekoorlijks bewaren: ‘De kinderpoëzy moet van dien aart zijn, dat zy iets lieflijks, iets geurigs, iets heiligs behouden mag, ook voor den jongling, ook voor den gevormden man’ (blz. 101).

Verschillen en overeenkomsten tussen Potgieter en De Genestet

Als er al sprake is van een omslag in de opvatting over aard en opdracht van de kinderpoëzie tussen 1838 en 1858, dan moet die worden gezocht in een aanpassing aan begrip en verstand van het kind. Het kinderlijke, dat wordt gelijkgesteld met het natuurlijke, wordt de maatstaf voor de beoordeling van kinderpoëzie. Tegelijkertijd draagt De Genestet de dichter van kindergedichten op ‘goede, bezielende indrukken’ in zijn poëzie te verwerken, van godsdienstige aard bijvoorbeeld, maar wel in eenvoudige, kinderlijke taal. De bezorgdheid van Beets, dat kindergedichten alleen nog maar kinderachtig mochten zijn, werd uitgesproken onder invloed van de uitspraken van Potgieter, maar wordt pas ten volle bewaarheid bij De Genestet. Op kinderlijke toon praten over verheven onderwerpen, met vermijding van een didactische toon, blijkt een lastige opgave, vooral als de kri-

tiek herhaaldelijk zijn afkeer uitspreekt van zich al te gewichtig uitdrukkende, pedante kinderen.

Deze verschuiving in de richting van het kinderlijke zou de indruk kunnen wekken dat een vergelijking tussen beide critici hoofdzakelijk verschilpunten aan het licht brengt. Dat is niet zo; er zijn juist, zoals hierboven ook al aangegeven, opmerkelijke overeenkomsten. Ook Potgieter bepleitte eenvoudige, kinderlijke taal en had het land aan pedante wijsneusjes. Hij wilde nadrukkelijk verwoorde raadgevingen vermijden en juist de onschuld van de kinderwereld terugvinden in poëzie voor de jeugd. Religie hoefde van hem geen plaats te krijgen in kinderverzen; de dood, niet schrikwekkend voorgesteld maar voor kinderen uitgelegd, kon daarentegen wel. Maar de kinderlijke, natuurlijke toon die Potgieter wenste, vond hij, anders dan De Genestet, in ideale vorm verwezenlijkt bij Van Alphen. In het voorbijgaan werd al opgemerkt dat het moeilijk is begrippen als ‘natuurlijkheid’ goed te duiden: dat blijkt hier opnieuw. Een duidelijker verschil betreft de stofkeuze voor kinderpoëzie. Volgens Potgieter was er na Van Alphen alleen nog werk aan de winkel op het gebied van natuur en vaderlandse geschiedenis; voor De Genestet is alles uit de belevingswereld van het kind geschikt.

De gedichten uit De nachtegaal en het lijstertje moeten gelezen worden met deze overeenkomsten en verschillen in gedachten. Van wie is de les afkomstig, wie vertelt er in het gedicht, worden verschillende stijlen gebruikt? Als het gaat om de ‘oppermachtige moraal’, dan interesseert ons de onderwerpkeuze en de daaraan verbonden les.

De nachtegaal en het lijstertje: samenwerking van dichter, dominee en didacticus

Het gedichtenbundeltje bevat twee titelgedichten ‘Het nachtegaaltje’ en ‘Het lijstertje’, beide van Ten Kate, waarvan het tweede midden in het bundeltje staat, net als het eerste met de ondertitel ‘Een woord vooraf aan de kleine lezers’. Dit merkwaardig geplaatste tweede voorwoord dankt zijn bestaan aan de samenvoeging van twee eerdere poëziebundeltjes van de drie dichters, De nachtegaal en Het lijstertje, uit 1850. Veel inhoudelijks wordt niet te berde gebracht in deze twee titelgedichten: het lijstertje ‘is - een prenteboekje!’, de nachtegaal brengt liedjes ten gehore die worden vergeleken met de gedichtjes in het bundeltje.

Het boek bevat vijfenvijftig gedichten: veertien van Van den Bergh, elf van Van Lennep, negenentwintig van Ten Kate, één zonder ondertekening. Van Lennep is verantwoordelijk voor de meer speelse gedichtjes, zonder veel of geheel zonder moraal; Van den Bergh benut de poëzie voor de aankweking van liefde voor ouders en vaderland, voor deugdzaamheid, dankbaarheid en plichtsbetrachting; Ten Kate beijvert zich met zijn dichterlijke bijdragen het godsdienstig gevoel aan

te blazen in de harten der jonge lezers. De meeste gedichten bezingen het lief en leed van een kinderleven, de godsdienstige verzen moeten de kinderen het besef bijbrengen dat de genoegens en het geluk van alledag geschenken van God zijn. Het is geen zorgelijk, zwaarmoedig geloof; wie Jezus bemint op kinderlijke wijs, wordt straks een engel in Zijn paradijs. Een parafrase van Psalm 23 en een uitleg van het Onze-Vader brengen het geloof binnen het bereik van kinderen. Sommige bombastische godsdienstige gedichten klinken daarentegen als een kerkorgel; zij moeten het jeugdig gemoed doordringen van de hoge majesteit van God.

De verdeling van onderwerpen tussen de dichters komt overeen met de richting

illustratie
Foto Pierre Venbrux (Universiteitsbibliotheek Nijmegen)


die hun literaire belangstelling had genomen, met dien verstande dat ze alledrie de inhoud van hun gedichten hebben afgestemd op het kinderlijk begripsvermogen. Van den Bergh zag het als zijn dichterlijke roeping het vaderlands gevoel van zijn lezers aan te spreken door de verbeelding van taferelen uit Hollands historie. Ten Kate had, na zijn vroege poëzie, zijn dichtkunst in dienst gesteld van het godsdienstig gevoel en de lofprijzing van God. Van Lennep is van de drie de meest speelse dichter, die een minder gewichtige opvatting heeft van de mogelijkheden van de poëzie en niet terugschrikt voor ‘light verse’.

 

In het volgende overzicht van De nachtegaal en het lijstertje wordt van elk gedicht kort de inhoud aangegeven, gevolgd (na dubbele punt) door de moraal. Als er onverhoopt geen moraal is, wordt dat aangegeven met een liggend streepje. Verder wordt vermeld vanuit welk perspectief het tafereeltje in elk gedicht gepresenteerd wordt en wie de overdenking (of moraal) daarbij onder woorden brengt. Vert. staat voor verteller, met ‘kind’ wordt bedoeld dat een kind in het gedicht de moraal verwoordt (in de ik- of hij-vorm). Als een volwassen personage dat doet, staat er ‘ouder’, of ‘volw.’, als buren, meesters of wildvreemden het kind de les lezen. Soms weet een muis of een ander dier iets behartenswaardigs; dan staat er ‘muis’, of nog iets anders. Waar mogelijk wordt deze indrukwekkende systematiek onderbroken met een fragment uit het betreffende gedicht.

Het blijkt soms moeilijk uit te maken of een verteller die zich aanduidt met ‘ik’ al dan niet een kind is. Deze vertelwijze, die natuurlijk bijzonder geschikt is voor versjes om op te zeggen, nodigt het lezende kind uit zich te identificeren met de ‘ik’ in het gedicht, die kinderlijke observaties en gevoelens met een volwassen verbalisering verenigt. Dit verschijnsel doet zich vooral voor in de godsdienstige gedichten en in de gebedjes.

 

1.t.K., Het nachtegaaltje. Een woord vooraf aan de kleine lezers
De gedichten in dit boekje zijn als liedjes van de nachtegaal
2.v.d.B., De sneeuwman
Sneeuwpret, dooi bederft de geleverde inspanning [kind (ik)]: beloon de moeite die ouders en meesters aan de opvoeding besteden [volw.]
3.t.K., Gedenk Uwen Schepper
Het kind geniet van welvaart en gezondheid [kind (ik)]: ons levensgeluk danken wij aan God [kind (ik)]
4.v.d.B., De tuiniertjes
Arbeid in de tuin [vert.]: verzorg en voltooi uw werk [vert.]
5.J.v.L., De wakkere knaap
De genoegens van het spel [kind (ik)]: vermaak smaakt goed na gedane arbeid [kind (ik)]
 
In het kort, wat spel men speel,
 
Ik neem aanstonds daaraan deel,
 
'k Toon mij nooit de leste.
 
Maar - hoe graag ik mij vermaak,
 
Altijd zorg ik, eerst mijn taak
 
Netjes af te werken.
 
'k Wed, had ik dit niet gedaan
 
Voor ik was aan 't spel gegaan,
 
Elk zou 't aan mij merken.
 
Neen! had ik mijn pligt verzuimd,
 
'k Waar bij 't spel niet opgeruimd,
 
't Zou mij niet vermaken.
 
En, hoe vlug ik spelen kan,
 
'k Zal toch daarmeê nooit als man
 
Door de wereld raken.
6.t.K., Willem en het muisje
Samenspraak tussen kind en muis over de verlokkingen in de muizenval [kind (ik)]: snoepen is niet goed [kind (ik)]
7.v.d.B., Buurmans-Aaltje
Plichtsbetrachting van een boerenmeisje [kind (ik)]: ‘Verloren tijd komt nooit terug’ [kind (ik)]
8.t.K., Morgenlied
Gebed uit dankbaarheid voor Jezus [vert. (ik)]
9.J.v.L., Het schepnet
Genoegens van het vissen [kind (ik)]: -
10.t.K., Avondlied
Gebed aan het eind van de dag [vert. (ik)]
11.v.d.B., Maart
Komst van de lente [vert. (ik)]: uit het lijden schept God de vreugde [vert. (ik)]
12.J.v.L., Paardje-spelen
Paardje rijden op stokpaard [kind (ik)]: ‘Rust is arbeids loon’ [kind (ik)]
13.t.K., Het jongste zusje
Zusterliefde [kinderen (wij)]: zusterliefde duurt een leven lang [kinderen (wij)]
14.J.v.L., Het blijde meisje
Vooruitzicht van een verjaardagsfeest [kind (ik)]: -
15.t.K., Het Onze Vader
Kindergebed met uitleg van het Onze Vader [vert. (ik)]
16.t.K., De bij en de paardenvlieg. Eene fabel
Een vlieg verbaast zich over het zwoegen van de bij [vert.]: haast geeft tijdverlies, maat en regel bevorderen de arbeid [bij]
17.t.K., De twee kreeften. Eene fabel
 
‘Is dat scharlen met je scheenen!’
 
Riep een kreeft zijn broeder toe;
 
‘'t Zien alleenig maakt me moê.
 
Loop toch regter op je beenen!’ -
 
‘Met plezier,’ zei de andre toen,
 
‘Als je 't mij maar vóór wilt doen!’

Samenspraak tussen twee kreeften over hun gebrekkige motoriek [vert.]: laak geen gebreken die je zelf hebt, geef liever een goed voorbeeld dan een les [vert. (ik)]
18.v.d.B., Jetjes duifje. Eene vertelling
Door uithuizigheid van Jetje overlijdt verwaarloosd duifje [vert.]:
 
't Leed uit eigen schuld geboren,
 
Kost ons altoos 't meest verdriet;
 
't Goed, door pligtverzuim verloren,
 
Dat hergeeft ons 't leven niet. [ouder]
19.t.K., De kikvorsch en het baarsje
Kikker bespot andere slootbewoners met zijn kwaakstem, baars snoert hem de mond [vert.]: zwijgen is beter dan ‘luid en laf gesnap’ [baars]
20.J.v.L., Een aardig ventje
Eetbaar mannetje, geheel samengesteld uit snoepgoed [vert. (ik)]: -
 
Daar ging eens een ventjen al over de straat,
 
En hij droeg op zijn borst een ruiker.
 
Hij had er een hoedje van chocolaad,
 
En zijn haar was gespoten suiker.
 
En zijn wangen die waren van appelmoes,
 
Zijn lippen morellen, zijn neus een soes.
 
Elke tand een pepermentje.
 
Zijn oogen sucaden, in ijs gevat,
 
O! wat een aardig ventje was dat,
 
O! wat een aardig ventje.
 
 
 
Wel kinderen! was 't niet de pijne waard,
 
Dat ventjen eens op te gaan zoeken?
 
Zijn hals was een abrikozentaart,
 
Zijn armen twee deventerkoeken.
 
En halletjes8. waren zijn handjes zoo fraai,
 
En hij liep op twee beenen van taai taai.
 
Voorzeker ik wed om een centje.
 
Je mogt er om loopen door dorp of stad,
 
Nooit zag je zoôn aardig ventjen als dat,
 
Nooit zag je zoôn aardig ventje.
 
 
 
Hij wandelde voort op zijn dooie gemak,
 
Al met bijzondere gratie:
 
Hij droeg een rokje van wafelgebak,
 
Met knoopen van speculatie.
 
Zijn schoenen die waren van witten drop,
 
En er blonken zwarte knoopjes op,
 
En elke knoop was een krentje.
 
'k Wou, ik zijn adres maar geweten had,
 
Want nooit zag ik aardiger ventje dan dat,
 
Neen, nooit zag ik aardiger ventje.
21.t.K., Kippetjes voeren
Kippen verheugen zich over het gestrooide voedsel [vert.]: wie goed doet, eieren ontmoet [kuikens]
22.v.d.B., De zwaluw
De vrije vlucht van de zwaluw is zijn dagtaak [kind]: ‘Arbeid is de wet van 't leven, / God schiep daarvan niemand vrij’ [zwaluw]
23.v.d.B., Het vischje
Vis slaat waarschuwing in de lucht en laat zich verschalken door het lokaas [vert.]: zo komt de eigenwijsheid te pas [vert.]
24.t.K., Het zieke knaapje
Ziek knaapje bidt in het uur van zijn dood. Hij wordt begraven, zijn zieltje stijgt ten Hemel op [vert.]:
 
Wie deelen wil in 't heilgenot,
 
Waartoe hem God verhief,
 
Die zij gehoorzaam aan zijn God,
 
En hebbe Jezus lief!
 
De Heer was eenmaal ook een kind;
 
Hij is de beste Kindervrind,
 
En wie Hem mint op kinder wijs,
 
Dien geeft Hij 't Paradijs! [vert.]
25.J.v.L., Raadsel
Letterraadsel op rijm [vert.]: -
26.t.K., De zoete pop
Zorg en liefde voor een pop [kind (ik)]: zorg dat u vertrouwen en liefde niet beschaamt [kind (ik)]
27.t.K., Aan Jantje Pedant
De hooghartige wordt gewezen op de volle halm, die nederig het hoofd buigt [vert.]: wees niet hoogmoedig, maar buig het hoofd [vert.]
28.t.K., Het lijstertje. Een woord vooraf aan de kleine lezers
Dit boekje is als een vogeltje die mooie liedjes weet [vert. (ik)]
29.t.K., Kersliedje
Kerstliedje [vert. (ik)]: verwachting van de Verlossing [vert. (ik)]
30.J.v.L., De ekster
Samenspraak tussen twee meisjes over een ekster [kinderen (ik)]: verschil tussen nuttige en schadelijke dieren [kind (ik)]
31.t.K., De drie-en-twintigste psalm
Uitleg van Psalm 23 [vert. (ik)]: vertrouwen op God [vert. (ik)]
32.J.v.L., Klara tot haar pop
Meisje spreekt haar pop toe [kind (ik)]: wacht u voor luiheid, er is geen vermaak zonder plichtsbetrachting [kind (ik)]
33.v.d.B., Soldaatje-spelen
Soldaatje spelen [vert.]: spelen voegt na leren, het soldatenspel staat een Hollands knaapje wel, wees voorzichtig met de (houten) wapens, bemin uw vaderland [vert.]
 
Wilt ge, uw erfgrond waardig, groeijen
 
Op uw verdre levensbaan,
 
Laat dan, van uw jonkheid aan,
 
't Hartje altijd voor Holland slaan,
 
En geen vreemde zin u boeijen:
 
Hollands kloekheid, Hollands deugd,
 
Zij de zucht van Hollands jeugd!
34.t.K., Engelen
Engelen waken over kinderen, in leven en sterven [vert.]: gedurende heel het leven wordt er over je gewaakt [vert.]
35.-, Voor vaderland en vorst
Loflied op Nederland en Willem iii [vert. (ik)]: bemin het vaderland, bemin uw vorst [vert. (ik)]
36.v.d.B., De hen
Kind vermaant kip niet zo te kakelen [kind (ik)]: kinderen moeten niet zo schreeuwen (kippen kakelen alleen als ze een ei heben gelegd, kinderen schreeuwen zonder enige voorafgaande prestatie) [vert.]
37.J.v.L., Raadsel
Letterraadsel [vert. (ik)]
38.t.K., Aan een vaderloos knaapje
Troost voor een kind dat zijn vader heeft verloren [vert.]: God is uw Vader [vert.]
39.v.d.B., Het sijsje
Samenspraak tussen sijsje en meisje [kind (ik)]: doe uw werk met lust en vreugde [sijsje]
40.J.v.L., De opgeschikte kat
Samenspraak tussen meisje, die een kat aankleedt, en dienstmeisje [kind (ik)]: ‘Wie leelijk is wordt nimmer mooi, / Ook door den uitgezochtsten tooi’ [volw.]
41.t.K., Ons dagelijksch brood geef ons heden
Uitwerking van deze regel uit het Onze Vader [vert. (ik)]: God zorgt voor ons [vert. (ik)]
42.t.K., Vertrouwt op God!
Overweging bij de aanblik van een zorgeloze zuigeling [vert. (ik)]: God waakt over ons [vert. (ik)]
43.t.K., Jantje Malcontent
Ontevreden en rusteloos buurjongetje [kind (ik)]: vreugde geven en genieten bij betamelijk genot, ons door God geschonken [kind (ik)]
 
Nooit toch worde ik van mijn leven
 
Zulk een stroeve knorrepot!
 
Vreugd te smaken, vreugd te geven,
 
Bij betamelijk genot
 
God te prijzen voor Zijn zegen,
 
God te bidden om Zijn vreê,
 
't Hart te zetten op Zijn wegen,
 
Dankbaar onder wel en wee:
 
O gelukkig, die het kent!...
 
- Leer het, jantje malcontent!
44.J.v.L., De poppekast
Kind prijst de genoegens van het poppenkastspel [kind (ik)]: -
45.v.d.B., Rijst-en-brij
Kind verheugt zich op lekker eten [kind (ik)]: betracht matigheid [kind (ik)]
46.t.K., Het vischje
Het visje verblijft graag in de veilige, stille diepte van de vijver, het kind wordt verlokt door de vergankelijke wereldse genoegens [vert.]: werelds vermaak is gevaarlijk [vert.]
47.t.K., Voorzigtig
Kind en moeder spelen met kat [ouder]: poesjes kunnen krabben [ouder]
48.t.K., Zomerliedje
Loflied op de zomer, loflied op God [vert.]: ‘o God! is de aarde reeds zoo schoon, / Wat zal de Hemel wezen?’ [vert.]
49.v.d.B., De hond
Kinderen rijden paardje op hond [volw.]: (vreemde) honden kunnen bijten [volw.]
50.t.K., Het vogelnestje
Kind haalt vogelnestje uit de heg en brengt het terug [vert.]: niets vergoedt het gemis van moederliefde [kind]
 
En terwijl elk teeder kieken,
 
Onder schettrend vreugdgeluid,
 
Wegschuilt onder moeders wieken,
 
Roept mimietje peinzend uit:
 
 
 
‘Neen, hoe zacht een vreemde ons streelde,
 
Smaakloos blijft haar overvloed.
 
Moedermin gaat boven weelde:
 
Niets, dat haar gemis vergoedt!’
51.v.d.B., December
December is de fijnste maand, wegens Sinterklaas, maar vooral Kerstmis [kind (ik)]: Jezus bemint elk gehoorzaam, deugdzaam kind [kind (ik)]
52.t.K., Een bloemkransje voor moeder
Loflied op moeder [kind (ik)]: bemint uw moeder [kind (ik)]
53.v.d.B., Oogstliedje
Danklied bij binnenbrengen van de oogst [vert. (ik)]: dank God voor zijn gunsten en laat allen daarin delen [vert. (ik)]
54.t.K., Toen Henriëtte twee tandjes had. Een liedje van haar zusje
Zusje heeft tandjes gekregen [kind (ik)]: -
55.t.K., Aan Jezus
Loflied voor Jezus [vert. (ik)]: Jezus leidt u naar de hemel, alle goeds op aarde komt van Jezus, Jezus houdt u op het rechte pad, Jezus blijft als alles wegvalt [vert. (ik)]

 

De grote verscheidenheid aan taferelen uit de kinderwereld past bij de wensen van De Genestet; de behandeling van vaderlandse gevoelens en de verering van het koningshuis worden door Sam Jan van den Bergh verzorgd, overeenkomstig Potgieters denkbeelden over geschikte onderwerpen voor kindergedichten. De kinderlijke toon wordt gewaarborgd door veel kinderen aan het woord te laten,

ook als het gaat om de moraal. Ouders of andere goedbedoelende grote mensen zijn goeddeels afwezig.9. De spanning die er bestaat tussen een goede, bezielende gedachte en de verwoording daarvan door een kind, leidt onvermijdelijk tot het optreden van enkele wijsneuzen. Om recht te doen aan de gewichtige boodschap, moeten de kinderen zich immers bedienen van ‘grotemensentaal’. Ten Kate heeft zelfs helemaal niet geprobeerd een kind de (verheven) godsdienstige gevoelens van zijn gedichten te laten vertolken. Wel is er veelal sprake van een ‘ik’ of ‘wij’, waarmee het kind kan instemmen. Van Lennep heeft zich in zijn versjes zonder bijkomende problemen van kindertaal kunnen bedienen.

Aurora en Holland

Een kort overzicht van enkele gedichten uit de jaarboekjes Aurora en Holland uit 1854 besluit deze bijdrage. Enkele opvallende overeenkomsten met de kinderpoëzie uit De nachtegaal en het lijstertje zijn in dit overzicht opgenomen. Andere overeenkomsten die passen bij eerdere opmerkingen over het ‘moralisme’ van negentiende-eeuwse poëzie, mogen voor zichzelf spreken.

De beide almanakken bieden een keur uit alle soorten poëzie die de negentiende-eeuwse dichtkunst te bieden heeft: luimige poëzie, historische poëzie, bijschriftenpoëzie, gelegenheidspoëzie, religieuze poëzie, maatschappelijke geëngageerde poëzie en een grote verscheidenheid aan gedichten waarin 's levens aandoeningen in alle denkbare schakeringen worden beschreven.

Een thema dat veelvuldig werd behandeld in De nachtegaal en het lijstertje, de afwisseling tussen arbeid en rust, komt voor in het gedicht ‘Rust’ van Van Lennep. Het is geschreven bij een gravure naar Mari ten Kate: een landelijk tafereeltje met uitrustende boer en boerin. Alleen wordt hier het vooruitzicht dat straks het landbouwende echtpaar de arbeid zal hervatten, weggenomen met de ontnuchterende opmerking dat het maar om een prent gaat. De knipoog aan het slot is kenmerkend voor veel bijschriftenpoëzie, als de dichter genoeg heeft van het dictaat der voorstelling:

 
In 't kort, wat ge ook ziet afgebeeld,
 
't Wordt al door zoete rust gestreeld.
 
 
 
‘Maar’ - zegt gij - ‘op dees wentlende aard
 
Wordt nimmermeer de rust bewaard:
 
En 'k hoû voorzeker, dat de wind
 
Eerlang met nieuwe kracht begint:
 
Straks uitgerust, keert met vermaak
 
De wakkere huisman tot zijn taak,
 
En draaft, hem vlug vooruitgesneld,
 
Zijn hond weêr over 't heideveld,
 
En steekt op nieuw die kloeke vrouw
 
De forsche handen uit de mouw
 
[...]’
 
 
 
't Is mooglijk, ja, dat zulks geschiedt;
 
Maar zeker op dit prentjen niet.

De ‘uitgekookte keukenmeid’ die de luimige dichter Van Zeggelen ten tonele voert, is het type van de wijze oude vrouw, wier raad aan ‘moeders van gezinnen’, aan ‘mevrouwen’ dus, te meer indruk zal maken, nu zij rechtstreeks uit het hart komt van een beproefde gedienstige. Tevens beoogt het gedicht begrip te kweken voor de moeilijke levensomstandigheden van hardwerkende mensen uit lagere sociale klassen.

 
En zoo ik 't ook eens zeggen mogt
 
Aan vele moeders van gezinnen,
 
'k Zeî: waar ge goeds te vormen zocht,
 
Geduld kan 't ruwste hart verwinnen.
 
Let iedre fout op, die ge ziet,
 
En laat uw orde en stiptheid merken;
 
Maar let ge op eigen voorbeeld niet,
 
Ge zult geen kwaad tot goed verwerken!

Gedichten waarin de schoonheid van de natuur of de wisseling van de seizoenen bezongen wordt, bevatten veelal een dankbetuiging aan de God die al dat moois het aanzijn gaf, of bespiegelingen over de bovennatuur, die de zichtbare in schoonheid duizendvoudig overtreft (vgl. ‘Zomerliedje’ in De nachtegaal en het lijstertje). De godsdienstige gevoelens zijn ‘natuurlijk’, eenvoudig van aard, niet hoogdravend of doordrenkt van dogmatiek. Vaak ook worden waarnemingen uit de natuur zinnebeeldig uitgelegd, zoals in Beets' ‘Tweede knop’ (de lentenatuur herstelt zich van de verwoestingen aangericht door een hagelbui: ‘'t Verloorne geeft gelegenheid / Aan 't nieuwe om uit te spruiten’) of in ‘Ongevraagde raadgevingen’ van A.J. de Bull, waarin een boeket gemengde bloemen (‘Juist schoon

door 't verschil’) wordt vergeleken met het leven (‘Verschillende gaven, vereend met verstand, / Dàn samengehecht met een teederen band’). Zelfs een onweer dat losbarst boven paleis Het Loo (‘Op Het Loo. Na een onweder’, door J.P. Hasebroek) blijkt als metafoor te kunnen dienen voor het Roomse ‘banvloekvuur’ waarmee het Hervormde Nederland is opgeschrikt - de pauselijke allocutie uit maart 1853 over het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland - en het thans zijn toevlucht zoekt bij het Huis van Oranje.

De menselijke hoogmoed wordt op humoristische wijze bespot in ‘De wijsgeer en de vloo’ door G. Timme: de vlo op de neus van de wijsgeer, die de mens tot heer der schepping uitroept, trekt zich van diens aanspraken niets aan en drinkt lustig het bloed van de machtige heerser. Ook in de kindergedichten zijn onaanzienlijke vertegenwoordigers van het dierenrijk belast met de taak het menselijk (kinderlijk) gedrag van relativerend commentaar te voorzien. Het verlangen naar haar overleden geliefden beweegt ‘De kranke’ van C.G. Withuys (bij een schilderij van Ary Scheffer) om zich dun gekleed door de nachtkou naar het kerkhof te begeven, om daar, vervuld van visioenen van wederzien met wie haar dierbaar zijn in het Vaderhuis, op de kille grafsteen te sterven.

In beide almanakken komt een gedicht voor waarin de slavernij behandeld wordt. In Holland publiceerde J.J.L. ten Kate ‘Des negers klacht’ (naar James Fenimore Cooper): een protest, uitgesproken door een negerslaaf, tegen de mensenhandel, die in strijd is met Gods Wil (‘Niet langer dus Gods schepsel / Beneden 't dier verlaagd, / Alleen omdat zijn voorhoofd / De bleeke tint niet draagt!’); in Aurora verscheen ‘Eliza's vlugt’, een bewerking door B. ter Haar van een fragment uit Beecher Stowe's Uncle Tom's Cabin. Behalve de tragiek van het ongewisse slavenbestaan, wordt in dit tweede gedicht de moederliefde op de voorgrond gesteld (‘Wat moedertrouw en moedermin / Vermag in een slavin!’).

S.J. van den Bergh liet in zijn ‘eigen’ almanak Aurora een gedicht getiteld ‘Aan Jozef Israels’ afdrukken, waarin hij opnieuw, net als in het historische gedicht ‘Jan Haring, 19 Maart 1573’ in Holland, hoog opgeeft van de vaderlandse geschiedenis. Hij raadt de schilder, die hij bezield weet door ‘Gevoel, Verbeelding, Heldenmoed’, aan taferelen uit het nationale verleden uit te beelden. Godsdienstige gevoelens, een moeilijk leven lang gekoesterd in eenvoudige harten, worden bezongen door De Genestet (‘De Heer is haar herder’), die in ‘Kind en grijsaart’, later gebundeld in Laatste der eerste, beschrijft hoe kind en grijsaard ‘talmen, treuz'len, hangen’, hunkerend naar uitstel van wat hen onvermijdelijk wacht: het bed en het graf. Het eerstgenoemde gedicht van De Genestet doet door de behandeling van Psalm 23 en het soortgelijke godsdienstige gevoel sterk denken aan ‘De drie-en-twintigste psalm’ in De nachtegaal en het lijstertje.

Terugkerend thema in verscheidene gedichten in Aurora is compassie met

minder bedeelden, soms met een religieus aspect. De Groningse dichter A.L. Lesturgeon troost in ‘Kinderloos’ de vrouw wier echt niet gezegend werd met kinderen en raadt haar aan zich neer te leggen bij Gods beschikking (‘'t Mag uw verstand te boven gaan, / Waarom ook gy geen kroost mocht baren, - / Al siert geen moederkroon uw hairen, / Wat God doet, blijft toch wèlgedaan’). Voor haar is een dankbare taak weggelegd in de zorg voor misdeelde en ouderloze kinderen. L. van den Broek beschrijft in ‘De kleine lierspeler’ de dood van een zwervertje, wiens laatste dromen zijn moeder gewijd waren; J.P. Heije pleit in ‘De bewaarschool’ voor deze opvang van arme kinderen (‘Geeft, geeft! - opdat het schreijend kroost der armen, / Dat opgroeit tot verderf en dood, / Een toevlugt vinden moog in nood’). J. Brester Az., dichter van befaamd geworden ‘IJsstukjes’, beschrijft tweeërlei ‘Kinderpret’: het bal voor rijke kinderen, voor de arme de ijspret, bezorgd gadegeslagen door hun moeder. Een bijzonder voorbeeld van deze geëngageerde poëzie, waartoe men ook de reeds besproken gedichten over de slavernij kan rekenen, is ‘De ter dood veroordeelde’ van W.H. Warnsinck Bz. Het gedicht betreft de beschrijving door een ik-figuur van de wanhoop die de ter dood veroordeelde misdadiger overmant. Genade en vergeving kunnen alleen nog door God, niet door het menselijk recht verleend worden. Er spreekt onmiskenbaar twijfel aan de rechtvaardigheid van deze straf, die voorbijziet aan Gods bestemming voor de mens, uit deze regels:

 
Die mensch was eens, in blijder dagen,
 
Als zuigling op den moederschoot,
 
Een voorwerp van haar welbehagen,
 
Die mensch is mijn natuurgenoot,
 
Ver boven plant en dier verheven,
 
Door God bestemd tot eindloos leven,
 
En thans, door 't regt, gedoemd ter dood!

J.J.L. ten Kate schreef bij een schilderij van Ary Scheffer het vers ‘Bij Scheffers' drie Koningen’, waarin hij uiteenzet dat de priester-koning, de wetgever-koning en de leraar-koning de vlag moeten strijken voor Christus, met Wiens geboorte geloof, wet en kennis een nieuwe betekenis hebben gekregen. Van Lennep levert met ‘Nog een zeemansliedtjen. Hou zee’ een onbekommerd versje, vergelijkbaar met Nicolaas Beets' Vedeldeuntjen by de wieg’ (‘Daar was een kleine jongen, / Fiedeldo, fiedeldom, fiedelstok, fiedelstreek, / Daar was een kleine jongen, / Die op zijn vader leek’).

In enkele gedichten uit beide jaarboekjes worden onderwerpen behandeld die ontleend zijn aan het leven van meisjes ‘in de huwbare leeftijd’. ‘Hopen, vreezen

en genieten. Antjes mijmering’, een humoristisch gedicht van W.J. van Zeggelen in Aurora, gaat bijvoorbeeld over een meisje die tegen de zin van haar moeder billets doux uitwisselt met de jongeman van haar keuze. Hoewel de dochter daar ontegenzeggelijk verkeerd aan doet, wordt zij op generlei wijze in het gedicht terechtgewezen. Aan het eind van het gedicht geeft de babbelzieke juffrouw haar vriendinnen, die in vergelijkbare problemen verkeren, ‘goede raad’:

 
Zoo 'k mijn vriendinnen raden mogt,
 
'k Zei: eert toch 's ouders raad;
 
Waar ge immer uw geluk in zocht,
 
Verboden heil doet kwaad!
 
Het jaagt de zielrust op de vlugt,
 
Het brengt het hoofd op hol,
 
En smaakt het hart eens zoet genucht,
 
Van zuur ook raakt het vol!
 
 
 
Maar ja, mijn raad doet hier wat af,
 
'k Weet al te goed hoe 't gaat.
 
Ik, die hier zelf het voorbeeld gaf -
 
Ik kom hier met een raad!
 
Doet dan wat gij niet laten kunt,
 
Laat wat u de eer gebiedt,
 
Als gij mij maar mijn zuchtjes gunt
 
Waakt gij en ik... geniet!

Eveneens in Aurora verscheen ‘Arme Suze’, door Richard, waarin een jonge vrouw vertelt over haar weemoedige gevoelens als zij zich kleedt voor de bruiloft van haar vriendin, die gaat trouwen met de jongen die haar vroeger, als kind, eeuwige liefdestrouw gezworen had. De pijnlijke tegenstelling tussen de feesttooi waarin zij gekleed zal gaan en het verdriet in haar hart wordt uitgesproken in de volgende strofen:

 
Maar geen oogen rood gekreten,
 
Maar geen wang van blos beroofd...
 
Ach! de bruîgom heeft vergeten
 
Wat de knaap haar heeft beloofd.
 
 
 
Rozen, met een traan bedropen,
 
Klaagt niet dat hij trouwloos was:
 
Liefde deed te spoedig hopen,
 
En de hoop gelooft zoo ras.
 
 
 
'k Zal hem straks in de armen hangen,
 
Wiegende op de blijde maat,
 
Met een glimlach op de wangen
 
Als een vrolijk hart verraadt.
 
 
 
Kom!... daar ligt zoo véél te slapen
 
In zoo menig meisjenshart,
 
Wat de liefde er had geschapen,
 
Wat er heimlijk stierf van smart.
 
 
 
Parels, voor de bruid gekozen,
 
Legt uw hooge roeping af;
 
En gij - dekt mijn boezem, rozen,
 
Als een sieraad op mijn graf.

Liefde, of geen liefde, ouderdom en dan de dood: Gerard Reves korte beschrijving van heel het leven is ook een mooie samenvatting van de onderwerpen die de negentiende-eeuwse poëzie behandelde. De poëzie van vóór Tachtig, die Kloos geringschattend voorstelde als een ‘zachtoogige maagd’ die ons voorthelpt langs de levensbaan, verdient een precieze bestudering en mag niet worden afgedaan als sentimenteel en moralistisch. En hetzelfde geldt voor haar kleine broertje, de kinderpoëzij.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs