Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

[p. 160]

[Nummer 58]

Hoe saai is de negentiende eeuw eigenlijk?
Redactionele inleiding

Wie moeten we nu geloven, als het om het beeld van de negentiende eeuw gaat? André Hanou, hoogleraar Oudere Nederlandse Letterkunde (Katholieke Universiteit Nijmegen) en groot kenner van de achttiende eeuw, laat weinig van die eeuw heel, blijkens een recente uitspraak naar aanleiding van de verschijning van zijn boek Nederlandse literatuur van de Verlichting (2002): ‘Ik heb niets met die eeuw. Wat mij betreft begint de negentiende eeuw in 1830 en trekt Nederland dan het tuinhekje achter zich dicht voor een langdurige culturele siësta, die wel tot 1960 geduurd heeft. Toen had je nog dezelfde mentaliteit, dezelfde verzuiling. Multatuli is natuurlijk buitengewoon, maar hij is een uitzondering...’. Dat liegt er niet om. En ook elders komt men vaak karakteriseringen tegen als ‘de bedachtzame, serieuze negentiende eeuw’ en zelfs ‘die stupide negentiende eeuw’.

Hanou's Amsterdamse collega Marita Mathijsen daarentegen laat niet af ons er bij voortduring op te wijzen hoe actueel diezelfde eeuw is. De negentiende eeuw een stoffige eeuw? Welnee. In haar De geest van de dichter (1991), met als ondertitel ‘Tien zogenaamde gesprekken met negentiende-eeuwse schrijvers’ zegt ze het zo: ‘In gesprekken met letterkundigen uit de vorige eeuw wil ik laten zien, dat deze doodgewaande schrijvers net zo levend zijn als hedendaagse: dat ze net zo bezeten waren van hun vak als tegenwoordige en op dezelfde manier nadachten over hun schrijverschap.’ Zij vindt Rob van de Schoor, die de redactie zeer tot steun is geweest bij de opzet van dit themanummer en prominent aanwezig is met twee artikelen, aan haar zijde. Hij keert zich in zijn eerste bijdrage impliciet tegen uitspraken als die van Hanou: ‘Een groot verlangen naar een afnemend moralisme heeft bezit genomen van de jeugdliteratuurgeschiedenis van de negentiende eeuw, die daardoor dezelfde tekortkomingen vertoont als de literatuurhistorici die onder invloed van Tachtig met dédain spreken over de domineesdichters van vóór de verlossing die De Nieuwe Gids bracht.’ Wie heeft er nu gelijk? Kan er wel van een gelijk gesproken worden? Is hier niet eenvoudigweg sprake van enigszins verblinde territoriumbewakers?

Nu hebben we uiteraard niet de pretentie met dit nummer het (jeugdliteraire) beeld van de negentiende eeuw eens en voor altijd vast te leggen. Nog afgezien van de vraag of dit überhaupt kán. Elke tijd creëert immers haar eigen beeld. Feit is wel dat tijdens een recent symposium en uit de daarbij behorende symposiumbundel, Tot volle waschdom (2000) bleek, dat de geschiedschrijving van het kinderboek nog de nodige hiaten vertoont. En, hoewel misschien wat fors geformu-

[p. 161]

leerd, in het bijzonder het hoofdstuk over de negentiende eeuw in De hele Bibelebontse berg geldt als willekeurig en verre van volledig. Daar staat echter - gelukkig - tegenover dat het echtpaar Buijnsters met het prachtig uitgevoerde boek Lust en leering (2001) de fundamenten heeft gelegd voor gedegen onderzoek naar het negentiende-eeuwse kinderboek. In dit boek - let wel, óók Piet Buijnsters geldt als een expert op het terrein van de achttiende-eeuwse letterkunde - komt het inzicht naar voren, dat de negentiende eeuw geenszins zo eendimensionaal en gezapig is als lang werd (en zoals we gezien hebben, nog steeds wórdt) aangenomen. Kortom, met dit themanummer over het negentiende-eeuwse kinderboek wil Literatuur zonder leeftijd een bijdrage leveren aan een gedifferentieerder beeld van deze periode.

Velerlei onderwerpen, verschijnselen en auteurs, bekende en minder bekende, vanuit diverse invalshoeken bekeken, passeren de revue. Zo geeft Rob van de Schoor een gevarieerd poëticaal beeld van de opvattingen over kinderpoëzie in de eerste helft van de negentiende eeuw. Arianne Baggermans bijdrage is veeleer cultuurhistorisch van aard, waar zij ons inzicht verschaft over hoe een boek over de natuur door kinderen destijds werd ontvangen. Huet-kenner Olf Praamstra gaat na in hoeverre deze beroemde criticus dezelfde (of toch andere?) argumenten gebruikte in zijn waardering en beoordeling van kinderboeken, in vergelijking uiteraard met zijn argumentatie waar het literatuur voor volwassenen betreft.

Het echtpaar Buijnsters mocht vanzelfsprekend in dit nummer niet ontbreken. Aan hen is gevraagd op persoonlijke wijze aandacht te schenken aan hun favoriete auteur en illustrator, welke vraag ook werd voorgelegd aan Anne de Vries (favoriete gedicht) en John Landwehr (Houtgraafs Prentjes Almanach). Zo vormen deze vier bijdragen een ietwat luchtig intermezzo binnen een toch wellicht wat gewichtig literair- en cultuurhistorisch geheel. Van Jan Stroop, bezig met een biografie van Jan Pieter Heije (auteur van de evergreen Een karretje op de zandweg reed) mochten we een bijdrage ontvangen over de kinderliederen van deze auteur. Hanou zei het al, Multatuli is buitengewoon, dus deze negentiende-eeuwse coryfee moest opgenomen worden in dit panorama: Jan Fontijn vergeleek diens Woutertje Pieterse met Frederik van Eedens Kleine Johannes. Over coryfeeën gesproken! De opvoedkundige aard (of juist niet) van Collodi's classic Pinokkio wordt belicht door Gerard de Vriend. Cultuurhistoricus Peter Rietbergen plaatst Karl May en Paul d'lvoi tegenover elkaar, wat een verrassend beeld oplevert. Ook het buitenland ontbreekt dus niet. In de tweede bijdrage van Rob van de Schoor wordt een curiosum, een mystificatie, een negentiende-eeuws kinderboek, gepresenteerd als geschreven door een kind, vakkundig gefileerd en van veel historisch commentaar voorzien. Carolien van Wely biedt ons een inkijkje in de bibliotheek van onderwijzer en toenmalig jeugdliteratuurdeskundige J.H. Stamperius. Ten-

[p. 162]

slotte laat Willem van der Meiden, als een soort toetje bij het vorige nummer van Literatuur zonder leeftijd, ons zien, welke plaats kinderbijbels in het verzuilde leven van de negentiende eeuw innamen. Een caleidoscopisch overzicht van een eeuw kortom. Een beeld van een gezapige eeuw? Nee. Een gedifferentieerd beeld? Ja.

Harry Bekkering