Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

[p. 130]

De geschiedenis van de zangeres en de smid
Toon Tellegen

Met het uitspreken van de onderstaande tekst opende Toon Tellegen op 21 september 2001 de tentoonstelling ‘Zo zijn we niet getrouwd’ Imme Dros en Harrie Geelen (22 september 2001 - 18 februari 2002).

De tekst is eerder gepubliceerd in De weduwe Ida, jaargang 10, nr. 2 (september 2001), een uitgave van de Stichting Vrienden van het Letterkundig Museum.

Mijn grootvader vertelde mij op een keer over de vijftiger jaren van de negentiende eeuw. In Rusland heerste toen Tsaar Nicolaas I met, zoals men dat noemt, ijzeren hand. De tsaar was een lange, kaarsrechte man met ogen die zo koud waren dat men zei dat zelfs midden in de zomer de Neva bevroor als hij uit zijn paleis een blik naar buiten wierp. Hij kwam in 1825 aan de macht. In 1850, toen hij 25 jaar heerste, was Rusland als verdoofd. Poesjkin was dood, Lermontov was dood, Gogol was uitgeschreven en bijna dood. Tolstoi schreef nog niet, Tsjechov was nog niet geboren en Dostojevski en Toergenjev stonden nog maar aan het begin van hun schrijversloopbaan. Grote componisten, als Moessorgski, Borodin en Rimsky Korsakov componeerden nog niet, en grote schilders als Repin en Levitan schilderden nog niet. De grenzen waren gesloten en de blik van de tsaar reikte tot in de verste uithoeken van zijn rijk.

Zo wilde Nicolaas I zijn land hebben: saai, grijs, rimpelloos. Hij minachtte de kunsten, zoals hij ook de dood minachtte en de angst van zijn onderdanen.

Op een dag bezocht hij Arzamas, een kleine stad, ten oosten van Moskou. Hij reed op zijn schimmel door de straten.

De mensen knielden voor hem, mompelden toejuichingen en keken niet verder omhoog dan tot de zolen van zijn laarzen. Bij een zijstraat hield de tsaar zijn paard in. Hij keek om zich heen.

Het was stil. Kraaien durfden niet te krassen, vliegen durfden niet te zoemen en zelfs wolken hingen stil in de reusachtige blauwe lucht. Het oog van de tsaar bleef rusten op een huis in de zijstraat. Op de eerste verdieping van dat huis was een balkon en rondom dat balkon was een smeedijzeren hek. ‘Wat is dat?’ vroeg de tsaar. ‘Een balustrade, sire,’ zei een hofdignitaris. De tsaar reed de zijstraat in en bleef schuin onder het balkon staan. Hij keek omhoog naar het prachtige smeedijzeren hek. Hij zag ijzeren tierelantijnen, krullen en spiralen, maar ook ijzeren cherubijnen die op trompetten bliezen, kikvorsen die op vedels tokkelden, springende leeuwen, meisjes die een mazurka dansten en nog veel meer. De

[p. 131]

tsaar had nog nooit zoiets wonderbaarlijks gezien.

‘Wie heeft dit gemaakt?’ vroeg hij. Het bleef stil. De hofdignitarissen waren niet in Arzamas bekend.

Toen stapte een man naar buiten.

‘Ik,’ zei hij. ‘Igor Jerov met uw welnemen. Ah. Ik zie het. U bent het. Vindt u het mooi? Ja, ik hoorde dat u zou komen. Ik had het zo druk. Wat een prachtig paard hebt u! Wilt u zien wat ik maak? U mag wel binnenkomen. Ik wil u ook best iets cadeau geven. Wel ja. Waarom niet? U hebt toch kinderen? Kleine grootvorsten. Ja ja. Hoe heten ze eigenlijk? Nou, ik heb ook speelgoedzwanen en ijzeren olifantjes. Wat vindt u? Wacht even, ik zal wat water halen voor uw paard. Wat ziet hij er warm uit! Ja ja, het is ook warm vandaag, vindt u niet? Of hebt u daar geen last van? Dat kan. Zulke mensen bestaan. o ja!’

De tsaar zweeg, wierp zijn ijzigste blik op de man. Maar de man praatte maar door. Toen knipte de tsaar even met zijn vingers. Dat betekende: in de gevangenis met hem. Huzaren grepen Igor Jerov, leidden hem weg.

‘Maar ik wilde alleen maar...’ riep hij verbijsterd. ‘Hoe kan dat nou... vadertje, vadertje...’ ‘Laat hem zijn eigen tralies smeden,’ zei de tsaar en hij reed verder.

Hij eiste saaiheid. Saaie kunst, saaie verlangens, saaie levens. De mensen moesten sjokken, zuchten en gapen. Ze mochten zich vervelen en zich beklagen, maar ze mochten zich nooit opwinden of in vervoering raken. En als hij dat had gekund, had hij zelfs voor saai weer gezorgd, het hele jaar door. Kille, bewolkte dagen, motregen, natte sneeuw en een gure oostenwind.

De volgende dag was hij in Murom, niet ver van Arzamas. Ook daar knielden de mensen langs de straten waarlangs hij ging en prevelden zij een groet. Ook daar bleef hij bij een zijstraat staan. Nu hoorde hij iets.

Uit een huis weerklonk de stem van een vrouw. Zij zong een lied. Mijn grootvader zong het voor, met zijn oude krakende stem, en begeleidde zichzelf op de oude, in geen dertig jaar gestemde piano, waarop sommige toetsen geen geluid meer voortbrachten en van andere toetsen het wit ontbrak, zodat ze leken op de vingers van een zware roker.

Sljidosjni kak charazjni dosj
bezwarosk kakda staplosj
bessvinozji etta rosjni
prichorni koezmosj kak privorni kasjtjov

Ik ken geen Russisch. Zo ongeveer klonken zijn woorden in mijn oren. Hij vertaalde het lied daarna.

[p. 132]

 

Als je van mij weggaat

 

zonder mij te groeten

 

zonder iets te zeggen

 

zal ik altijd denken

 

dat je te veel van mij hield,

 

te veel, te veel van mij hield...

‘Wie zingt daar?’ vroeg de tsaar.

Het bleef stil. Niemand van zijn hofhouding wist wie daar woonde.

Huzaren wilden reeds de deur openbreken, toen een vrouw naar buiten stapte.

‘Ik,’ zei zij. Zij keek de tsaar aan. Meer zei zij niet. En hij, met zijn blik, die de Neva kon doen bevriezen, kon haar niet bevriezen. Maar hij kon haar ook niet laten smelten. Onbewogen keek zij hem aan. De tsaar aarzelde één ogenblik, fronste zijn voorhoofd, want tsaren horen niet te aarzelen, en knipte met zijn vingers.

‘Laat haar tegen vier muren zingen,’ zei hij.

Huzaren grepen haar beet. En omdat de gevangenis van Murom uitpuilde, werd zij overgebracht naar Arzamas. Daar werd zij in een cel, niet ver van de cel van Igor Jerov, geworpen.

De tsaar vertrok. Zijn gezicht stond grimmig. Rusland was dus nog niet saai genoeg. Hij balde zijn vuisten en keerde terug naar St. Petersburg. Daar broedde hij nog strengere wetten en voorschriften uit. IEDEREEN MOET ER VAN LANGS HEBBEN stond er op een groot Delfts blauw bord aan de muur van zijn werkkamer, dat zijn betovergrootvader Peter de Grote had laten maken.

Zo zaten Igor Jerov, de smid, en Marya Sjoeslova, de zangeres, in de gevangenis van Arzamas, Misschien wel voor de rest van hun leven. In de gevangenis mocht Ivan af en toe iets smeden: sloten, sieraden voor de opzichters en nieuwe tralies voor alle cellen. En Marya zong elke ochtend, als buiten de eerste haan kraaide, een lied over liefde en vergankelijkheid. Het werd winter. De winter van 1851. Een van de strengste winters in de geschiedenis van het land. Duizenden, misschien wel honderdduizenden Russen stierven er dat jaar van honger en van kou. De vastentijd brak aan en liep na wekenlange bittere kou ten einde. Op Witte Donderdag wasten de kraaien, zoals de legende dat wil, de veren van hun jongen in een wak in de Wolga. Maar het was nog zo koud dat de veren vastvroren en de jongen verdronken. Het werd Goede Vrijdag. De mensen beefden, beten op hun nagels en hun lippen. Velen dachten dat het einde der tijden was aangebroken. Toen kwam de Paasnacht. De heilige Paasnacht.

Mijn grootvader zweeg even, ging met zijn hand door zijn baard en keek langs mij heen. Alsof hij in een Russische kerk stond, in die nacht, om kwart voor twaalf en de priester hoorde vragen: ‘Waar is Christus?’ en de acolieten hoorde antwoor-

[p. 133]

den: ‘Hij is er niet!’ ‘Zoek hem!’ ‘Hij is verdwenen!’ ‘Waar is hij?’ ‘Wij weten het niet! Zijn graf is leeg.’ Hij zuchtte diep, Toen ging hij verder. om precies twaalf uur begonnen alle klokken te luiden, ook de klokken van Arzamas. Christus was opgestaan. En om precies twaalf uur verbrak Igor Jerov de tralies van zijn cel en zong Marya Sjoeslova een lied, zo mooi, dat alle cipiers de krachten uit hun lichaam voelden wegvloeien en op de grond gingen zitten en hun ogen sloten.

Mijn grootvader zong dat lied weer voor en begeleidde zichzelf op de piano.

Ljoeba sjnoesja
ljoeba swazjosjna
ljoeba ochorni
ljoeba akorni
ljoeba bessarazoj

Als mijn liefje terugkomt
als mijn liefje zachtjes aanklopt
als mijn liefje fluistert: ik ben er weer
als mijn liefje naar mij kijkt
als mijn liefje mijn naam weer noemt, jij...

Illustratie Harrie Geelen.
Uit: De weduwe Ida 2001, nr. 2

[p. 134]

Igor opende met een door hem gesmede sleutel de cel van Marya, en ook die van alle andere gevangenen, en terwijl de cipiers nog sluimerden liepen zij in de heilig Paasnacht van 1851 de gevangenis van Arzamas uit en verdwenen in de nacht. Ze zwierven door het land, van dorp naar dorp. Marya Sjoeslova zong, steeds mooier en mooier, en Igor Jerov smeedde hekken, sleutels, sieraden, ook steeds mooier en mooier. En vaak zong zij bij wat hij smeedde en smeedde hij bij wat zij zong.

De tsaar hoorde van hun ontsnapping, stuurde zijn soldaten naar de streek rond Arzamas, en verder nog, naar de Oeral, naar het noorden, naar de Petsjora, naar de Koeban, de Oekraïne en de Kaukasus. Maar ze kregen die twee niet te pakken. Ze waren altijd net vertrokken of de mensen, de lijfeigenen, verborgen ze. En misschien lieten de soldaten ze ook wel ontsnappen, soms.

Aan dat verhaal over die twee mensen moet ik denken als ik aan Imme Dros en Harrie Geelen denk.

Wat hebben zij niet allemaal gedaan om saaiheid te verdrijven! Ik denk dat dat hun grootste vijand is: saaiheid, grijsheid. En als er twee mensen niet zouden bevriezen onder de ogen van een tsaar dan zijn zij het wel.

Als ik nadenk over hun bijzondere eigenschappen, dan geloof ik dat dat hun eerste eigenschap is: hun verzet tegen saaiheid.

Hun tweede eigenschap is vaart. Alles wat zij maken heeft te maken met vaart. Het is alsof zij roepen: ‘Kom op! Er komt nog meer!’ En er komt altijd nog meer, en je komt adem en ogen tekort.

Hun derde eigenschap is leven en levenslust, vitaliteit. In alles wat zij maken zit leven, zitten wendingen, kronkelingen.

Als zij op een rechte weg komen die steeds maar rechtdoor gaat, dan slaan zij een zijweg in en komen ze ergens langs waar ze nog nooit zijn geweest. En toch komen ze, door hun vaart, niet later bij hun doel.

Hun vierde eigenschap is lichtvoetigheid. Misschien wel de moeilijkste eigenschap om te verwerven, en misschien ook wel de belangrijkste eigenschap. Want bijna alle grote kunst is ook lichtvoetig. De boeken en de toneelstukken van Imme Dros, de liedjes, opera's, schilderijen en boeken van Harrie Geelen zijn altijd lichtvoetig. Het kan ook niet anders. Waren ze zwaarvoetig, dan verloren ze hun vaart.

Hun vijfde eigenschap is toegankelijkheid of liever: gastvrijheid. Ik bedoel daarmee: ze openen hun deuren en ze laten iedereen binnen. Ze zijn niet voor één groep mensen: kinderen of operaliefhebbers of mensen met kennis van de klassieken. Iedereen is welkom.

Ik ging naar het gymnasium. Mijn twee broers hadden H.B.S. en ik weet dat ze nooit iets van de Griekse mythologie hebben gelezen. Die deur was dicht voor ie-

[p. 135]

dereen die geen gymnasium had gehad. Nu weet ik van kinderen op een basisschool groep 8, die de Odysseia lezen. De mythen waren destijds voor alle Grieken en alle Romeinen, ook de ongeletterden. Imme Dros heeft gemaakt dat ze nu, in Nederland, ook voor alle mensen zijn geworden, ook voor degenen die geen Grieks en geen Latijn hebben gehad. Dat is van onschatbare betekenis, vind ik.

En dan Annetje Lie in het holst van de nacht, Kunt u mij de weg naar Hamelen vertellen, meneer, Ik wil die!, Herman het kind en de dingen, De blauwe stoel, de ruziestoel, Q en Q, Roosje kan veters, Oebele, Lievepop en Lappenpop, de illustraties bij Beertje Pippeloentje, Repelsteeltje, Gijs en zijn hond Flop en Flop en zijn baas Gijs: zoveel zwier, zoveel aanstekelijke vrolijkheid.

Als er later in Oudeschild, in Heerlen, in Amsterdam, in Hilversum of waar dan ook een monument voor hen wordt opgericht: laat het dan geen beeld zijn, maar laten het twee bomen zijn, met een klein koperen bordje op elk: DIT IS IMME EN DIT IS HARRIE. Twee bomen, met in elkaar verstrengelde takken, als Philemon en Baucis in de Metamorfosen van Ovidius. Want dat zou laten zien dat zij gastvrij zijn geweest, voor Jupiter, maar ook voor Apollo en Pallas Athene en voor alle negen Muzen. En dat zou bovendien betekenen dat zij samen heel oud zijn geworden. Want dat moet!

In Arzamas is een museum ingericht voor Igor Jerov, de wondersmid, en Marya Sjoeslova, de wonderzangeres. Ik ben daar een paar jaar geleden geweest. Het museum is in een wit, houten huis. Er zijn prachtige dingen te zien, van ijzer, maar ook van hout, die Igor heeft gemaakt. Zelfs de sleutel waarmee hij in 1851 de cel van Marya Sjoeslova opende, ligt er. En op een oude grammofoon worden platen met haar liederen ten gehore gebracht. Russische meisjes uit de streek dansen daarbij.

Ik werd heel vrolijk, laat ik maar zeggen, gelukkig van wat ik daar zag. Zoals u, hoop ik, vrolijk of zelfs gelukkig zult worden van wat u hier kunt zien. Gaat u maar kijken.