Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

[p. 114]

Ooit zal de sneeuw toch smelten
Winterijs van Peter van Gestel
Joke Linders

Het gebeurt niet vaak dat een kinderboek vrijwel meteen na verschijnen en unaniem met luid applaus wordt begroet. Die eer viel te beurt aan Winterijs van Peter van Gestel. Termen als meesterwerk, bijzonder geslaagd, aangrijpend, herkenbaar buitelden in de verschillende recensies over elkaar heen. Joke Linders legt uit waarom dit meer dan terecht is.

Al vanaf zijn eerste kinderboek in 1979, Schuilen onder je schooltas, toont Van Gestel een voorkeur voor jongens (en een enkel meisje) die in voortdurende verbazing vragen stellen aan zichzelf en de wereld om hen heen. De negenjarige Tom uit zijn kinderboekendebuut was een eigenzinnig kereltje, maar ook de elfjarige uit Joost of de domme avonturen van een slim jongetje bleek zo'n vreemde snuiter, slim maar onhandig en dus een buitenstaander. Bij Peer uit Het meisje zonder muts dreigde zijn fantasieën zelfs ziekelijke proporties te krijgen. De psycholoog kreeg in ieder geval geen vat op hem, maar Saartje gelukkig wel. En wat te denken van Ko Kruier, Katja en Masja, Boze Soe en Mariken?

Als weinig andere auteurs lukt het Van Gestel de binnenwereld van zijn figuren tot leven te brengen: de o zo herkenbare twijfels en onzekerheden, kromme redeneringen en verlangens die bijna iedereen kent maar niet durft of kan uiten. Hij doet dat op een vanzelfsprekende manier, zonder moraliserend, betuttelend of onderwijzerig te worden, eerder terloops en langs de wegen van de taal. Net zoals Elsschot, Nescio en Theo Thijssen voor hem deden. In het kort na de Tweede Wereldoorlog spelende Winterijs is het hem gelukt die grijze jaren van voor de wederopbouw authentiek en overtuigend tot leven te brengen. Vanwege die beelden, het verhaal erachter en de taal die hij er voor vond is Winterijs het fijnste boek dat ik in tijden gelezen heb.

Jongens van tien

Jongens waren ze, Thomas Vrij en Piet Zwaan, jongens van tien die een groot verdriet hadden, maar daar niets van lieten merken. Dan kregen de mensen maar medelijden met je en zielige mensen zijn een horreur. Thomas klaagt dus nergens over. Niet over zijn kouwe knieën met bloedkorsten erop, niet over zijn honger, niet over de pesterijen op school. Dat zijn moeder vlak na de bevrijding aan tyfus gestorven is, gaat niemand wat aan. Zijn vader heeft het al moeilijk genoeg. Die

[p. 115]

moet zelf getroost worden en dus verzint Thomas mooie verhalen over aan het ijs vastgevroren hondjes en oefent hij met stoere woorden als ‘beroerd’ en ‘mieters’. Piet die thuis Piem wordt genoemd maar Zwaan (de naam die Thomas hem geeft) leuker vindt, is van een ander kaliber. Meer een kleine professor die alles weet maar niets zeggen wil. En zijn het niet altijd uitersten die elkaar aantrekken en vinden? Zo ook hier, eerst voorzichtig en onderzoekend om elkaar tenslotte bijna niet meer los te kunnen laten. Alleen al om dat portret van bijna symbiotische verbondenheid is Winterijs een juweeltje.

Piem mag dan een zwijgzaam type zijn, uit de springerige gesprekken die hij en Thomas voeren, wordt weldra duidelijk dat hij een groot stuk van de oorlog alleen op een kamertje in Deventer ondergedoken heeft gezeten. Dat de Duitsers Piems ouders hebben weggehaald, net zoals de vader van Bet, het nichtje bij wie hij nu in huis woont. En ook dat je over zulke dingen maar beter je mond niet open kunt doen. Als Thomas later aan zijn vader probeert uit te leggen wat hij allemaal ontdekt heeft over moffen en mensen met sterren op hun kleren, krijgt hij te horen:

‘Weggehaald, weggehaald - wat is dat voor een taal.’
‘Het was toch weghalen.’
‘Je hebt gelijk - waarom zouden we het anders noemen dan het was.’

En dat toegeven was op zich al een revolutie, want zeggen waar het op staat, zonder slot op je mond, was in 1947 toch een vorm van vloeken.

Winterijs van Peter van Gestel is een kruising tussen Kruimeltje van Chr. van Abcoude en Kees de jongen van Theo Thijssen. Het thema van de jongen die zich alleen moet zien te redden en zowel emotioneel als fysiek hongerig is, roept uiteraard herinneringen op aan Van Abcoude. Van Theo Thijssen herkennen we het inlevingsvermogen in de kinderziel, de situering in Amsterdam, de haarscherpe dialogen, de humor en het tussen de regels schrijven. Het omslag van Winterijs, gemaakt door Annemie Heymans, doet ook al denken aan Theo Thijssen, met name aan Jongensdagen, zijn enige kinderboek, waarvoor Jan Sluijters prachtige sfeertekeningen maakte.

De vertelwijze, strak volgehouden vanuit Thomas die tot zijn ergernis Tommie wordt genoemd, is effectief en geestig. Want Tommie laat zich er niet onder krijgen, niet door het gepest van zijn klasgenoten, niet door de kou, niet door wat hij niet weet. En dat is veel, want de wereld is één groot complot. ‘Alle mensen hebben afgesproken dat ze me niks vertellen. Ik zie het aan hun stiekeme smoelen. Als ik even niet naar ze kijk, fluisteren ze met elkaar, ze zeggen: hij weet toch niks, hè, pas op hè, hij mag het niet weten, nog niet.’ En dus moet hij er zelf ach-

[p. 116]

ter zien te komen. ‘Dat kost je verdomme alle tijd van je leven.’ Dat is de taal van iemand die vooruit wil en die goed om zich heen kijkt. Thomas is voortdurend smoor, op Liesje Onderwater - het meisje van Kees de jongen heet Rosa Overbeeke - die blonde haartjes op haar spierwitte benen heeft, benen die erom vragen om zacht geknepen te worden, én op de dertienjarige Bet die altijd ‘bozig’ is maar prachtig mooi.

Met grote precisie kijkt en luistert Thomas naar wat hij ziet en hoort: de terloopse flarden over mensen die er niet meer zijn, het huis waar Zwaan vroeger woonde en nu vreemde mensen herbergt, de foto's op Bets kamer van oom David, oom Aaron en oom Jacob waar ze niet over wil praten. De eindeloze gesprekken die hij voert - met Zwaan, met zijn vader, met tante Fie of tante Jos, de moeder van Bet die voortdurend pilletjes moet slikken - zijn van een verfrissende logica. Als het even kan husselt hij er een ‘pigpagpengeltje’ doorheen, versjes zoals P. van Renssen ze schreef. ‘Neem me niet kwalijk, zei ik dalijk, zo mooi als ik het maar zeggen kon, wat niet kwalijk, zeiden ze dalijk, 't heet niet kwalijk, 't heet pardon.’

De door Van Gestel gekozen vertelstructuur, een terugblik vanuit een hete zomer naar de koudste en langste



winter ooit tot aan de zomer waarin Thomas zijn verhaal begon, levert een prachtige spanningsboog op waarin de stukjes van de puzzel geleidelijk op hun plaats vallen. Met uitzondering van drie hoofdstukken die een onevenwichtige hoeveelheid oorlogsleed en kalverliefde bevatten - ‘nachtelijke avontuurtjes’, ‘de kamer van Bet’ en ‘als de kat van huis is’ - zijn de hoofdstukken van dit tweehonderdvijftig pagina's tellende boek van een verrukkelijke bondigheid. De voortdurende veranderingen van tijd en plaats houden de lezer bij de les. De details zijn zo beeldend dat je het gevoel krijgt een driedimensionale plattegrond van Amsterdam voor je neus te hebben, inclu-

[p. 117]

sief geuren en fotografische beelden waarvoor Jacob Olie zijn neus niet opgetrokken zou hebben: de geuren van een overvolle klas, de met kolen gestookte kamer, de grauwe zeepvlokken in de teil met lauwwarm water, de harde koude sneeuw op de grachten, het gladde ijs van de Amstel, de Vana waar je mariakaakjes kon kopen, de roze satijnen onderjurkjes van de naaimeisjes bij tante Fie waar een fatsoenlijke jongen niet naar mocht kijken, Tommies altijd lopende neus, de stenen kruik met wollen sok of het tweepersoonsbed waar Tommie en Zwaan een paar weken samen in slapen.

En toch is niets aan dit boek historisch of voorbij. Nog altijd worden kinderen als Tommie gepest, omdat ze anders zijn, om hun verleden, hun uiterlijk, hun gedrag of hun afkomst. Nog altijd zijn er meesters die zichzelf belangrijker vinden dan hun leerlingen. Nog altijd moeten kinderen en volwassenen hun verdriet in eenzaamheid dragen omdat we het zo moeilijk vinden om gevoelens te delen. Dat die boodschap nergens larmoyant werd, is te danken aan dat wat er niet staat, aan subtiele vooruitwijzingen en details die het verhaal verder helpen. De koffergrammofoon met de eerste negermuziek uit Amerika, de tegenstelling tussen de armoede van de Lijnbaansgracht en het deftige huis op de Weteringsschans, de afstand tussen jongens en meisjes..., alles is erop gericht de lezer mee te laten voelen met de stille ‘Einzelgängers’ in het verhaal en vooral met Thomas die zulke prachtige oneliners tot zijn beschikking heeft: ‘Je kon er niks tegen beginnen’, ‘De dokter kwam en de dokter ging’ of ‘Schrijven is denken, stom denken.’

Niet alleen de thematiek en de karakters borduren voort op eerder werk van Van Gestel, ook op het niveau van details zijn er subtiele (intertekstuele?) verwijzingen. De rode muts die Bet opzet als ze met zijn drieën naar de film gaan, komt natuurlijk uit Het meisje zonder muts. Zwaan, Thomas en Bet zijn een soort klonen van Ko Kruier, de veertienjarige scholier die van binnen meer weet dan hij van buiten kan laten zien. Hoewel ze ieder op een andere manier door de oorlog getekend zijn, slagen ze er elk in hun eigen weg te vinden. Zwaan belandt in New York bij oom Aaron, Bet vindt een plek bij haar oma en Thomas wordt vast en zeker schrijver van net zulke subtiele vertellingen als Winterijs. Of dat voldoende aanwijzingen zijn om te onderzoeken of en in hoeverre Winterijs autobiografisch is, lijkt me volstrekt irrelevant voor het leesplezier of kwaliteitsoordeel. Een biograaf zal zulke terugkerende elementen zonder enige twijfel proberen te verbinden met het feit dat Van Gestel in 1947 als tienjarige door Amsterdam zwierf.