Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 14

[p. 452]

Pietje Potentaat was kind van de Verlichting
Bespreking van het proefschrift over Petronella Moens
Lia van Gemert

Vorig jaar verscheen van Ans Veltman-van den Bos een proefschrift over de Vriendin des Vaderlands, Petronella Moens. Lia van Gemert prijst het noeste speurwerk van de promovenda, maar ze zet vraagtekens bij de poëticale positionering van Moens.

‘Het is intusschen meer dan genoeg opgenoemd, wat is het gelukkig dat niet alle menschen zooveel papier bekladden, het ontbrak voorzeker elk land aan genoegzaame Papiermolens en schrijftuig’, aldus de schrijfster Petronella Moens aan haar vriend W.H. Suringar in mei 1826. De ironie zal hier welbewust bedoeld zijn: Moens was immers zelf een van die auteurs die aan de lopende band de publiciteit zochten. De meer dan 150 nummers in haar gedrukte oeuvre vormen er het bewijs van en wettigen de veronderstelling dat haar naam bij menige laat-achttiende- en vroeg-negentiende-eeuwse lezer bekend was, bijvoorbeeld uit een almanak, een spectator of een poëzie- of prozabundel voor de jeugd. Over dit monumentale schrijverschap is nu van de hand van Ans Veltman-van den Bos een dissertatie verschenen, waarin zowel de persoon Moens als de aard van haar werk uitgebreid belicht worden.

Aan de monografie is een jarenlange speurtocht voorafgegaan, resulterend in een veertig pagina's tellende bijlage van gedrukte en ongedrukte geschriften van Moens. En hoewel te verwachten valt dat lopend onderzoek, bijvoorbeeld dat van Lotte Jensen naar de vrouwelijke journalistieke pers tot 1850, nog wel enkele bijdragen tevoorschijn zal brengen, is het belangrijkste deel van Moens' productie hier zeker bijeengebracht. Een register op in dit boek besproken werk was overigens. geen overbodige luxe geweest.

De vraag hoe die productie te beschrijven heeft Veltman-van den Bos duidelijk hoofdbrekens gekost. Op dit punt deden zich dan ook verschillende problemen voor. Enerzijds is Moens' biografie interessant, omdat ze een grote kring van bekenden had en zich voortvarend in Verlichte milieus bewoog. Tegelijk echter kan ze bepaald geen groot auteur genoemd worden, hoewel haar werk treffend de mentaliteit van de late Verlichting illustreert. Derde factor van belang vormen de ontwikkelingen in het huidige onderzoek, dat bijvoorbeeld op het terrein van de mentaliteitsgeschiedenis, de genootschapswereld en de literaire inbreng van vrouwelijke auteurs behoorlijk voortgang maakt.

[p. 453]

Veltman-van den Bos heeft geprobeerd aan al deze punten recht te doen: na een biografische schets van de auteur en een overzicht van de receptie van Moens' oeuvre, wordt het accent gelegd op de cultuur-historische inhoud ervan, waarbij politiek, godsdienst en opvoeding als invalshoeken gekozen zijn. Een opzet die goed verdedigbaar is, maar in uitwerking niet overal overtuigt.

Pietje Potentaat

Biografisch gezien is Petronella Moens een verleidelijk object, zowel vanwege de enorme hoeveelheid feiten over haar als het sterke karakter van de persoon in kwestie. Alleen al haar slechtziendheid, jammerlijk gevolg van een ziekte in haar kinderjaren, geeft voldoende reden haar in de rol van dappere knokker te plaatsen. Het bijna afwezige gezichtsvermogen maakte haar afhankelijk van geheugen en gehoor, om uit wat men haar voorlas stof te putten voor in eerste instantie slechts moeizaam lopende poëtische strofen, die gaandeweg tot omvangrijke epen, treurspelen, romans en opiniërende vertogen werden, trouw genoteerd door speciaal aangetrokken secretaresses.

Vervolgens is er het grote aantal eerbewijzen voor haar werk, vanaf de gouden medaille voor het gedicht De Waare Christen in 1785 en de uitnodiging lid te worden van allerlei genootschappen, tot de stortvloed aan recensies, die aanvankelijk haar roem markeren, maar later kritischer worden.

Tenslotte maken de vele reizen door de Republiek, de veelvuldige sociale contacten met name binnen de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen en haar voortvarend optreden in talloze overgeleverde anekdotes duidelijk dat de bijnaam Pietje de Potentaat treffend gekozen was.

Met deze biografische gegevens is tegelijk ook een deel van de reacties op Moens' werk blootgelegd: de aandacht die zij tijdens haar leven trok, blijkend uit (her)drukken, bekroningen en recensies. Veltman-van den Bos voegt er in haar tweede hoofdstuk een ruimere blik op de receptiegeschiedenis aan toe, waarin bijvoorbeeld ook de literatuurgeschiedenissen, relevante naslagwerken, overzichtsartikelen en studies op het terrein van het vrouwelijk auteurschap betrokken zijn. Op zichzelf is dit overzicht waardevol, maar de weergave van de inhoud is, of het nu om contemporaine recensies of latere studies gaat, nogal oppervlakkig. Het beeld wordt niet veel scherper dan dat men Moens prijst om haar bijdrage aan maatschappelijke deugden, maar afkeurend staat tegenover haar technische onvolkomenheden en haar overvloedige stofbehandeling die qua toon of inhoud niet altijd goed afgestemd is op de gekozen publieksgroep. Het laatste bezwaar keert met name terug bij de geschriften voor de jeugd.

[p. 454]

Positionering van Moens

Ook is het jammer dat Veltman-van den Bos de implicaties van het recente onderzoek niet altijd onderkent. Stelt ze terecht dat auteurs als Moens juist om hun cultuur-historische waarde van belang zijn, ze trekt daaruit niet de consequentie dat de manier waarop Moens' oeuvre tot stand kwam evenzeer een onderdeel van dat cultuur-historische patroon was. Dit heeft literair-historisch gezien vooral op twee punten gevolgen: de positionering van Moens temidden van tijdgenoten en de evaluatie van haar denkbeelden tegen de achtergrond van de literaire periodisering.

Wat betreft het eerste punt wordt Moens, behalve waar het om werk voor de jeugd gaat, bijna steeds enkel met vrouwelijke auteurs vergeleken. Deze isolatie verdisconteert onvoldoende dat de gretige deelname van vrouwen aan het literaire bedrijf zoals die vanaf ongeveer 1750 op gang kwam, gericht was op een plaats temidden van alle auteurs. Alleen al Moens' eigen voorwoorden en haar contacten in de literaire wereld hadden hier een waarschuwing moeten zijn: ze hoopt iets te presteren van het niveau van iemand als Willem Warnsinck en verklaart bijvoorbeeld deemoedig dat Hendrik Tollens op eenzame hoogte staat.

Een plaatsing naast auteurs als Warnsinck, Spandaw, Klijn en Tollens lijkt mij dan ook vruchtbaarder dan de vergelijking met Elisabeth Post, die nu een aantal malen nadrukkelijk getrokken wordt. Die vergelijking gaat bovendien in mijn ogen slechts ten dele op: Post experimenteerde bijvoorbeeld in haar Gezangen der liefde en Voor Eenzaamen meer met vrije vormgeving en verwoording van de eigen intuïtie dan Moens ooit deed. Het enige goede vergelijkingspunt vormen hun utopische romans, Posts Reinhart, of natuur en godsdienst en Moens' Aardenburg, of de onbekende volkplanting in Zuid-Amerika. Nu is dit laatste boek een van Moens' interessantste - het is verheugend dat het op niet al te lange termijn heruitgegeven zal worden - maar intussen vormen deze romans bij beiden slechts een enkel specimen uit hun gehele oeuvre. Wat betreft boodschap en vormgeving was het beter geweest Moens te plaatsen naast Warnsinck c.s. en van vrouwelijke zijde naast bijvoorbeeld Van Meerten-Schilperoort en Doll Egges.

Veltman-van den Bos lijkt echter niet te geloven in een dergelijke inkadering van Moens in het Biedermeiertijdperk. Ook op dit punt zijn recente studies niet wezenlijk verwerkt. Weliswaar wordt enkele malen gerefereerd aan de dissertatie van Ellen Krol, De smaak der natie, over de huiselijke poëzie tussen 1800 en 1840, maar toch wordt Moens eigenlijk gezien als een vroege Romantica, met een dito wereldbeeld (bijvoorbeeld op p. 133). De manier waarop ze het gevoel inbrengt in haar werk spoort echter nog geheel met de verfijnde gevoeligheid die door de late Verlichting gekoppeld werd aan het juiste gebruik van het ver-

[p. 455]

stand. Moens' poëtica is mijns inziens niet die van het autonome levensgevoel, maar die van het individu dat zich dienstbaar maakt aan de maatschappij en op bestelling in de gewenste vorm morele lessen uitstort over groot en klein.

Bovendien doet zich op dit punt het probleem voor dat de karakterisering van Moens' oeuvre slechts op onderdelen ervan gebaseerd is: de vroegere bijdragen aan de klassicistische genres - zoals epen en treurspelen - worden niet meegewogen, de nadruk ligt sterk op het latere werk: de spectatoriale vertogen, de romans en de poëzie. Bij de politieke en godsdienstige analyse die deze tweede groep te beurt valt, wekt dit verbazing. Juist in genres als het epos en het treurspel ging het er toch om beginselen voor de leiders in de maatschappij te formuleren. Het was dan ook heel interessant geweest het vroege werk op die punten te vergelijken met bijdragen aan de almanakken en De Vriendin van 't Vaderland en wie weet ook met het werk voor de jeugd.

Wellicht had zo'n vergelijking ook een verklaring geboden voor de omslag van epos en toneel naar proza en lyriek. Zonder argumenten wordt nu gesteld dat Moens inzag dat haar kracht niet in het toneel lag (p. 97), maar zou de oorzaak van verandering niet veeleer het relatief kleine bereik van deze genres geweest zijn, die immers slechts uitstraalden in de toch tamelijk intellectuele wereld van de genootschappen? Mij lijkt niet onwaarschijnlijk dat de keuze voor proza en poëzie met de publieke factor van doen heeft gehad: via almanak, spectator en roman was het veel gemakkelijker een groot of groter publiek te bereiken.

Pedagogische denkbeelden

Dat Moens' ambitie inderdaad was haar opinie over een breed scala aan maatschappelijke onderwerpen te verkondigen, blijkt nog eens duidelijk uit de hoofdstukken waarin haar oeuvre thematisch geanalyseerd wordt. Bij het politieke overzicht passeren onder andere haar patriotse sympathieën, de vriendschap met Bernardus Bosch. de stichting van de Bataafse Republiek en de door Moens geschreven spectator De Vriendin van 't Vaderland de revu.

Op religieus gebied pleit ze voor een scheiding van kerk en staat en toont ze een diep vertrouwen in Gods wijsheid. De bijbelse geschiedenis en christelijke feestdagen behoren tot haar favoriete onderwerpen, onder andere in haar werk voor de jeugd. Veltman-van den Bos rekent Moens tot de reformatorische Verlichting en wijst op haar tolerante houding tegenover geloofsrichtingen als de doopsgezinde en de lutheraanse. Zelfs over de rooms-katholieke kerk oordeelde Moens gaandeweg milder. en wat betreft de slavernij behoorde ze tot de voorhoede van tegenstanders. De al genoemde utopische roman Aardenburg blijkt een verzamelpunt voor haar ideeën op politiek, godsdienstig en pedagogisch

[p. 456]

gebied. Doordat de behandeling van dit boek over meer hoofdstukken uitgesplitst is, krijgt de bespreking een wat herhalend karakter.

Ook op andere punten is deze dissertatie soms redundant, bijvoorbeeld in het hoofdstuk over de pedagogische denkbeelden. Dat jong en oud deugdzaam en vroom moeten leven, gesteund door kennis van de bijbel en (vooral de vaderlandse) geschiedenis, is in het voorgaande eigenlijk al zo duidelijk gebleken dat het hier niet steeds herhaald had hoeven worden, evenals het feit dat voor Verlichte auteurs nagenoeg elke gebeurtenis of natuurverschijnsel wel een nuttige les verborg.

Wat betreft de analyse richt Veltman-van den Bos zich in eerste instantie op Moens' navolging van haar grote voorbeeld, Hiëronymus van Alphen. Ze concludeert terecht dat Moens veel van zijn thematiek overnam, maar tegelijk minder bondig schreef en meer dacht in de dichotomie goed-kwaad. Wat mij betreft had het licht nog wel wat meer mogen vallen op Moens' literaire kwaliteiten als auteur voor de jeugd. Er zijn interessante punten genoeg, zoals de vraag hoe Francijntje de Boer op haar beurt in de negentiende eeuw zowel Van Alphen als Moens tot voorbeeld nam. Of de merkwaardige wijze waarop Moens nogal eens haar lezers probeert te sturen, bijvoorbeeld in het verhaal over het Sint-Nicolaasfeest in de bundel Mevrouw Veltman en hare Voedsterlingen. Daarin stelt de moederfiguur kindervriend Van Alphen gelijk met de goedheiligman en wil ze bovendien een feestdag invoeren voor Jan Nieuwenhuyzen, een van de oprichters van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. Moens maakt de verhaallijn regelmatig op een dergelijke wijze ondergeschikt aan de uitgedragen moraal en dit had de gelegenheid geboden aan te knopen bij modern onderzoek naar de discrepantie tussen de belevingswereld van het kind en het programma van de volwassenen.

Dat punt is des te interessanter, omdat Moens zo nadrukkelijk waarderend wijst op de rol van de moeder in de opvoeding en tevens pleit voor een educatie die ook van meisjes nuttige staatsburgers maakt, i.c. verstandige huisvrouwen en moeders die hun kinderen enig onderwijs kunnen geven in rekenen, lezen, geschiedenis, natuurlijke historie en aardrijkskunde. Evenals in eerdere hoofdstukken blijft het hier echter bij een voornamelijk opsommende recapitulatie van relevant recent onderzoek. Zelfs de keuze van de drie kort nader besproken ‘jeugdromans’ De jonge Sofia, De kleine Willem en De kleine Suse Bronkhorst lijkt hier bepaald door het feit dat er enige literatuur over beschikbaar was.

[p. 457]

Gemengd gevoel

Uiteindelijk roept deze dissertatie een wat gemengd gevoel op. Enerzijds is er een grote hoeveelheid nuttige gegevens bijeengebracht, met name het overzicht over vrijwel het totale oeuvre van Petronella Moens en de reacties erop. Ook heeft Veltman-van den Bos een overtuigend beeld neergezet van Moens' brede, de gehele Nederlandse Republiek omspannende, ambities en daarmee van de visie die dit type auteurs op hun functie in het maatschappelijk leven hadden.

Anderzijds moet vastgesteld worden dat de poging het onderwerp over de volle breedte te beschrijven heeft geleid tot een oppervlakkige analyse, waarin inzichten uit recent onderzoek te weinig gewicht krijgen. Het oeuvre van Moens zal de papiermolens en hun moderne equivalenten nog wel even draaiende houden.

Ans Veltman-van den Bos, Petronella Moens (1762-1843). De Vriendin van 't Vaderland. 496 blz. Nijmegen, Uitgeverij Vantilt, 2000. f 49,50.