Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 14

[p. 401]

Op zoek naar de werkelijkheid
Bespreking van Alles en Ulla Vilstrup
Erick Kila

Een jeugdboek is een boek dat wordt uitgegeven als jeugdboek.

Aan die definitie heb je niet altijd steun, soms is een uiterlijk misleidend. Neem bijvoorbeeld Alles en Ulla Vilstrup van de Deen Kim Fupz Aakeson. Het is dat uitgever Mirran bekend staat om zijn louter jeugdliteraire fonds, want het ouwelijke jasje van deze roman wekt verwarring. Bij nader inzien hebben we hier te maken met een grensgeval.

Je kunt Aakesons roman om twee redenen waarderen: het boek geeft een meeslepend verslag van de belevenissen van een stel ontsnapte psychiatrische patiënten, en het is de subtiele weergave van de gemoedsbewegingen van een zwakbegaafde jongen. Deze componenten gaan zo perfect samen, dat de aandacht van veertienjarigen net zo goed geprikkeld blijft als die van ouderen.

Vooral de tekening van de innerlijke wereld van de jongste ontsnapte geeft het verhaal een speciale kwaliteit. Je verplaatst je heel soepel in de gedachten van een ongewone negentienjarige. Je volgt zijn logica en gaat al snel beseffen dat niet iedereen, als vanzelfsprekend, een greep heeft op de werkelijkheid. Voor sommigen is er nu eenmaal niet zoiets als een alledaagse hanteerbaarheid van het leven. Ze missen in meer of mindere mate het talent om de realiteit te verdragen.

Schijnwerkelijkheid

Het interessantste bestanddeel van Alles en Ulla Vilstrup beschrijft het mengsel van gedachten en impulsen dat de negentienjarige jongen voortdrijft op zijn zoektocht naar ‘alles’, naar een werkelijkheid zoals hij die zich wenst.

We treffen de jongen eerst nog in een inrichting. In terugblikken wordt er iets duidelijk over zijn drankzuchtige moeder, zijn vreselijke jeugd, zijn psychiatrische staat van dienst en zijn wonderlijke overlevingsstrategie. Het laatste weeft de schrijver meesterlijk door de roman: langzaam ontvouwt zich een, op videoband bestaande, geschiedenis die richting geeft aan het povere bestaan van de jongen en die hem uiteindelijk, met een bijna veertigjarige collega-patiënt, de benen doet nemen.

[p. 402]

‘Onstuimige hartstocht’ heet de video die de jongen dagelijks talloze malen afspeelt. Hij kent de film uit zijn hoofd, citeert clausen eruit alsof het bijbelteksten zijn, en heeft een intense liefde voor hoofdrolspeelster Linda opgevat.

‘Het leven is wat je er zelf van maakt’ en ‘Als je niet tegen een beetje tegenslag kunt, ben je niet geschikt om te leven.’ Dit zijn de waarheden die de jongen, samen met de eindeloos bekeken beelden, dagelijks bezighouden en vervullen.

Er komt verandering in de situatie als hij opeens begrijpt dat Linda slechts een rol is. Het knappe meisje van de video is een actrice en heet Ulla Vilstrup: het staat op de cassettedoos. Niet langer is het voldoende om dagelijks te vluchten in de (schijn)werkelijkheid van het filmverhaal. Linda is Ulla Vilstrup! Een ontmoeting met Ulla zou tot de mogelijkheden moeten behoren.

Het laat zich raden dat die wens tot een obsessie wordt. De jongen wil hoe dan ook de inrichting uit om te zoeken naar Ulla. Zijn gewelddadige vriend Willy is behulpzaam bij het ten uitvoer brengen van een succesvol ontsnappingsplan.

De door Fupz Aakeson gehanteerde literaire middelen werken feilloos. Hij laat verschillende werkelijkheden naast elkaar bestaan en grijpt voortdurend, maar niet opdringerig, terug naar de wat sentimentele filmgeschiedenis van Linda. Een film als voorbeeld voor het leven: de jongen gelooft er heilig in. Bij de lezer roept een en ander een gevoel van benauwenis en verkokering op. Dat is het knappe van de roman, de lezer gaat de bewustzijnsvernauwing ervaren die de geestelijk ontregelde jongen juist voortjaagt op weg naar een bevrijding.

Humorvolle intermezzo's

Er valt ook nog te lachen bij Aakeson. Waar werkelijkheden botsen, kan naast agressie iets komisch ontstaan. Zo zoeken de ontsnapten onderdak in een verlaten schaftkeet. Dat gaat goed, totdat een opzichter het tweetal betrapt. Hij schreeuwt als een gek en krijgt van Willy een kalmerende kopstoot. De opzichter blijkt trouwens een krant bij zich te hebben waarin tot vreugde van de ontsnapten foto's van henzelf staan. Als de man vastgebonden en tot zwijgen gebracht op een stoel zit, rinkelt het mobieltje dat hij bij zich heeft. De jongen neemt aan: er is een mevrouw aan de andere kant:

[p. 403]

‘Martin?’ roept ze.
‘Ik kom wat later’, zeg ik.
‘Waar ben je?’
Ik weet echt niet wat ik moet zeggen, ik kan natuurlijk niet zeggen dat ik in een schaftkeet ben. Er staat nog een ander artikel in de krant, net onder dat over ons. Over dieren die mishandeld worden in een dierenkliniek. Dus zeg ik: ‘Ik ben in de dierenkliniek’
‘In de dierenkliniek?’ schreeuwt de dame. ‘Waar heb je het over?’
‘Ze mishandelen de dieren’, zeg ik en ik denk dat het zijn vrouw wel zal zijn, ze schreeuwt al net zoveel als die man, het is best wel een vermoeiende familie.

De spanning blijft, met en zonder humorvolle intermezzo's, tot het laatst toe gehandhaafd. Willy wordt opgepakt, maar zijn jonge vriend weet de dans (nog) te ontspringen. Zal de van levensbelang zijnde ontmoeting met Ulla Vilstrup plaats vinden? Aakeson schotelt de lezer een verrassende ontknoping voor die mooi van sneuheid is.

Gekte en ontroerende wijsheid, beperking en vervulling: in deze lenige roman zit veel.

Kim Fupz Aakeson, Alles en Ulla Vilstrup. Vertaald door Mieke de Jonge. 95 blz. Esbeek, Mirran, 2000. f 19,95.