Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 14

[p. 396]

Kijken in de keuken van de schrijver
Bespreking van Niets is wat het lijkt
Max Verbeek

Max Verbeek las de laatste jeugdroman van Aidan Chambers, Niets is wat het lijkt twee keer. Hij constateert dat herlezing zijn oordeel op sommige punten sterkt en op andere juist nuanceert.

Laat ik dit voorop stellen: ik bewonder de boeken van Chambers. Ik heb met name genoten van Je moet dansen op mijn graf en De tolbrug. Ik bewonder zijn vermogen je met een verrassende compositie en een prikkelende stijl te verleiden tot het lezen van een heftig verhaal. Hij neemt zijn (jonge) lezer zeer serieus; hij zet je aan het denken over interessante adolescenten, die voor moeilijke keuzes staan en in een beslissende fase van hun leven verkeren. Kortom, hij maakt dat je van literatuur gaat/blijft houden.

Ik was dan ook zeer benieuwd naar de nieuwe Chambers. In Leesgoed 2000/4 doe ik verslag van mijn eerste lezing van Niets is wat het lijkt. Daar liet ik weten enigszins teleurgesteld te zijn. Op verzoek van de redactie van Literatuur zonder leeftijd bespreek ik het opnieuw, na tweede lezing. Mijn bedenkingen bij het boek bleven overeind, maar ik moet ze wel wat relativeren en nuanceren.

Sterke punten

Het boek bestaat uit twee verhaallijnen. De hoofdstukken getiteld ‘Bericht’ vertellen over de 17-jarige Engelse jongen Jacob Todd, en zijn verblijf van ongeveer een week in Nederland, in september 1995. Hij is daar op verzoek van zijn oma. Hij vervangt haar bij de herdenking van de gevallenen bij de slag om Arnhem. Zijn grootvader Jack is toen gewond geraakt en verpleegd door het 19-jarige Nederlands meisje, Geertrui. De meeste tijd brengt Jacob door in Amsterdam, bij Daan (die later zijn neef blijkt te zijn).

Tijdens zijn verblijf in Amsterdam maakt de onzekere, naïeve Jacob kennis met een aantal mensen die veel indruk op hem maken. In Oosterbeek leert hij bij de herdenkingsplechtigheid een meisje kennen. Ze worden verliefd.

De hoofdstukken ‘Bericht’ worden afgewisseld met de hoofdstukken getiteld ‘Geertrui’, de tweede verhaallijn. Geertrui is in het verhaalheden een bejaarde, doodzieke vrouw, die besloten heeft euthanasie te laten plegen. Ze wil echter pas dood als ze opgeschreven heeft wat Jacob moet weten: dat zij, Geertrui, van

[p. 397]

zijn grootvader Jack heeft gehouden, en hij van haar, en dat de zes weken die zij samen doorbrachten de mooiste periode uit haar leven vormen. Geertrui wil dat Jacob zo zijn voorgeschiedenis (en daarmee een deel van zichzelf) beter begrijpt. Deze terugblik heeft ze met hulp van haar kleinzoon Daan opgeschreven.

Ik moet bekennen dat het verhaal me bij tweede lezing nog steeds boeit, ondanks een aantal bedenkingen waar ik straks op in zal gaan. Het boeide me weer om een aantal redenen.

Allereerst de hoofdpersoon; Jacob Todd, is een goed gekozen personage. Het is een typische Chambers-jongen: naïef, onzeker, open voor het avontuur. Dankzij deze eigenschappen zijn de eerste bladzijden van het boek zo veelbelovend. Jacob is nog maar een dag in Nederland (bij familie van Geertrui in Haarlem) en nog maar een paar uur in Amsterdam. Hij heeft zojuist het Anne Frankhuis verlaten, is nog vol van emoties en besluit in een impuls nog niet naar Haarlem terug te keren. Hij loopt naar het Leidseplein, gaat op een terrasje zitten, helemaal in voor een ontmoeting met een Amsterdamse schone. Chambers weet aardig de seksuele spanning te treffen die via oogcontact en ‘toevallige’ aanrakingen kan ontstaan op zo'n terras. En ja hoor, de brave Jacob ontmoet een ‘meisje’ dat zijn hoofd op hol brengt. Zij blijkt echter een travestiet te zijn; het tastbare bewijs daarvan levert ze Jacob bij het afscheid. Bij deze scène komen de naïviteit, onzekerheid en zin voor avontuur van Jacob goed van pas. Of omgekeerd: zo leer je een hoofdpersoon goed kennen.

Ten tweede zijn zowel Daan als de jonge en de oude Geertrui psychologisch goed getekend en erg interessant Ontroerend is bijvoorbeeld het gesprek dat Jacob met de oude Geertrui voert in het verpleeghuis (onder andere over schoonheidservaring als hoogste vorm van leven). Raak is de beschrijving van Jacobs verlegenheid.

Een derde reden waarom het verhaal blijft boeien is dat Chambers optimaal gebruik maakt van het decor dat Amsterdam een schrijver biedt. Al direct bij de reeds vermelde terrasscène: de naïeve Jacob wordt beroofd en achtervolgt de dief door het Venetiaanse labyrint van de Amsterdamse binnenstad, langs grachten, over bruggen, door dwarsstraatjes. En later, als Jacob, inmiddels bevriend met de travestiet, de vlotte homo Chris, een boottocht maakt door de grachten en de grachtenhuizen beeldend beschrijft vanuit dit kikkerperspectief.

Tenslotte is er een vlotte, ‘snelle’ verteltrant waar bijvoorbeeld de eerste scène zijn kracht aan te danken heeft, maar die ook vaart geeft aan een aantal dialogen in de verhaallijn ‘Bericht’. Bijvoorbeeld de gesprekken van Jacob met Chris en met Daan, over homohaters en over het monogame huwelijk.

[p. 398]

Bedenkingen

Maar er zijn ook dingen waaraan ik me (vooral bij eerste lezing) stoorde. Zo begint het boek weliswaar sterk, maar de zinderende spanning en vaart blijven helaas beperkt tot dat eerste hoofdstuk. De hoofdstukken ‘Geertrui’ worden zelfs wat braaf, soms oubollig verteld.

Verder zijn de personages wel erg opgelegd: de vlotte, doorgewinterde nicht Chris en de biseksuele Daan zijn met hun uitgesproken meningen over seksualiteit en relaties iets te doorzichtig en te stereotiep geplaatst tegenover de zoekende, naïeve, maagdelijke Jacob, die voorheen nog niet goed wist dat hij ook gevoelig was voor de avances van mannen.

Ten derde komen ook de gesprekken over homoseksualiteit, monogame relaties en euthanasie nogal geijkt en geprogrammeerd over. Nederlandse jonge lezers zullen de argumenten langzamerhand kunnen dromen, dankzij de onophoudelijke stroom van spreekbeurten en werkstukken die over deze onderwerpen door de scholen circuleren. Bovendien is de boodschap (een pleidooi tegen het huwelijk en vóór de vrijheid om van partner en van soort relatie (homo/hetero/bi) te veranderen) zo nadrukkelijk dat hij niet zomaar bedoeld lijkt om de groene Jacob en de jeugdige lezer aan het denken te zetten, nee, die moeten omgeturnd worden.

De lange, belerende en moraliserende monologen komen te weinig uit de mond van de jonge Geertrui en van Chris en Daan; al te duidelijk is hier de schrijver zelf aan het woord, zeker als het gaat over de behoefte aan ‘biechten’, over de verschillen tussen Engelsen en Nederlanders en over de fascinatie voor lezen, hèt stokpaardje van Chambers. (Elk ‘Bericht’ begint met een motto in de vorm van een citaat uit de wereldliteratuur. Wat is daarvan de functie? Heeft Jacob, de verteller, die boeken gelezen en is hij daardoor beïnvloed? Of demonstreert de auteur hier zijn eruditie en zijn idee van ‘de literaire wereld’ waarin de lezer op zoek moet naar de verbanden tussen literaire teksten, zoals Chambers in Vertel eens uiteenzet?). De auteur ‘verraadt’ zich soms door personage zich te laten verontschuldigen voor de lengte en de diepgang van de monoloog (zie bijvoorbeeld bladzijde 66: ‘Ik had nog nooit zo'n redevoering gehouden. Ik stond er zelf van te kijken.’ en bladzijde 230: ‘Maar dit terzijde.’). Een voorbeeld van die verschillen tussen Engelsen en Nederlanders. Geertrui vertelt hoe zij afscheid neemt van Engelse soldaten in haar ouderlijk huis: ‘Ik zal kort zijn over ons afscheid. We omhelsden elkaar, wisselden zoenen uit, pakten elkaars hand en zeiden vol overtuiging dat we elkaar gauw terug zouden zien. Kort en bondig, hartelijk, onsentimenteel, zo kenmerkend voor de Nederlandse manier van doen.’ (blz. 70). Zegt een Nederlander als Geertrui dit van zichzelf?! Of is dit de Engelsman Chambers die dit kwijt wil? Eerder hebben we gelezen dat de manier

[p. 399]

waarop Nederlanders elkaar begroeten (het aantal zoenen en de wijze van zoenen) de Engelsman Jacob zo was opgevallen. In tegenstelling tot Geertrui klinkt uit zijn mond zo'n opmerking heel logisch.

Dit bezwaar dat de auteur te nadrukkelijk aanwezig is, geldt ook voor de liefde voor literatuur waarmee Jacob is behept. Het lijkt mij erg onwaarschijnlijk dat een Engelse jongen van 17 jaar zo verliefd raakt op Anne Frank en daarom hele stukken van haar Dagboek uit zijn hoofd leert. Jack zegt tegen iedereen die hij ontmoet dat hij geen dag zonder Anne Frank kan!

Een vijfde bedenking geldt de overgang na elk hoofdstuk van de ene naar de andere verhaallijn: deze blijft erg abrupt en doet geforceerd aan, omdat je te weinig verbanden ontdekt. Oké, in de ene verhaallijn zijn we getuige van het seksueel ontwaken van de jonge Geertrui, in de andere ontdekt Jacob zijn seksuele voorkeur en wordt hij net als Geertrui ontmaagd. Maar tussen de jonge en de oude Geertrui is het moeilijk het gat van de tijd te dichten, te zien dat het om een en dezelfde mens gaat. En ook al was zijn grootvader Jack een paar jaar ouder, je ziet geen enkele overeenkomst tussen Jacob en Jack. Jacob is bepaald geen ‘jongen om de oorlog mee te winnen’, je kunt je niet goed voorstellen dat hij zou doen wat zijn grootvader Jack heeft gedaan: per parachute neerdalen op vijandelijk grondgebied, gevechten van man tot man leveren met de Duitsers, alleen willen achterblijven als je kameraden zich terugtrekken over de rivier en, hoewel zwaar gewond, aanbieden hun terugtocht te dekken met een machinegeweer.

Maar de eerlijkheid gebiedt om te zeggen dat dit laatste misschien slechts een particulier bezwaar is, want wellicht ben ik beïnvloed door de leesdidactiek die Chambers in Vertel eens uiteenzet. Een van de vragen die Chambers daarin aanraadt is ‘Zag je bepaalde patronen of verbanden?’ Nou, reken maar dat ik die wilde zien en in ieder geval zocht in Niets is wat het lijkt, alsof het boek diende als oefenstof bij zijn leesmethode.

Zo confronteert Daan Jacob met een portret van Titus, gemaakt door diens vader Rembrandt. Daan wijst Jacob op zijn uiterlijke gelijkenis met Titus (en wie het gezicht van Chambers, met name zijn neus kent, zal de gelijkenis naar de auteur doortrekken!). Maar Jacob herkent niet alleen zijn uiterlijk, hij ziet in deze ‘spiegel’ ook zijn karakter, zijn ziel. Hier zet Chambers de lezer inderdaad aan het werk met een aantal gegevens: het motto van dit hoofdstuk (‘We worden wat we aanschouwen’, van William Blake); een uitspraak van Geertrui over ware liefde, waarnaar Daan verwijst; de relatie tussen Titus en Rembrandt enerzijds en Jacob en Daan anderzijds. En dat alles als illustratie bij de definitie die Daan van goede kunst geeft: ‘Alle kunst is liefde, want kunst is toch altijd aandachtig kijken.’ Zo bevindt Jacob zich op een gegeven moment in dezelfde positie als

[p. 400]

Geertrui destijds: anderen dreigen over zijn lot te bedisselen. Zo eiste Geertrui toen, tijdens de oorlog, haar zelfbeschikkingsrecht, haar recht op leven op, zoals ze nu haar recht op de (goede) dood opeist.

Nogmaals, dit hoeft allemaal geen bezwaar te zijn. En eerlijk gezegd genoot ik bij tweede lezing regelmatig van Chambers' spel: zoek de verbanden, bijvoorbeeld bij de literaire citaten op bladzijde 96, 123, 130, 173 en 209, die dienen als literair bed voor de sensatie van seksueel ontwaken van Geertrui, in de armen van haar Jack, en die tevens dienen als troost, als verzoening met haar lot voor de oude Geertrui.

In het Lexicon van de jeugdliteratuur wordt als een van de kenmerken van de schrijver Aidan Chambers genoemd dat hij ‘het experiment met de vorm niet schuwt. Dit hangt ook samen met zijn opvatting over wat lezen behoort te zijn: “Lezen is niet in de eerste plaats een passieve bezigheid, maar een creatieve bezigheid.” Vooral in Lang weekend op drie manieren eist hij heel veel van zijn lezers (perspectiefwisselingen, er is niet steeds sprake van een doorlopend verhaal, allerlei soorten teksten, waaronder cartoons en een beeldgedicht, korte dialogen e.d.).’ Ook in Niets is wat het lijkt gebruikt Chambers deze collagetechniek. Het verhaal wordt regelmatig onderbroken door allerlei teksten: een fragment uit het Dagboek van Anne Frank, fragmenten uit een ooggetuigenverslagen van de Slag om Arnhem, een lemma uit het woordenboek over Engelse uitdrukkingen met ‘dutch’, allemaal keurig vermeld in de bronnenlijst achterin het boek.

Daar is op zichzelf niets tegen, integendeel, het kan het lezen inderdaad tot een creatieve belevenis maken. Mijn bezwaar is dat ik te veel het gevoel had dat ik bij de schrijver in de keuken stond te kijken, dat ik zag hoe hij te werk ging, in plaats van me te laten meeslepen door het verhaal.

Zo kun je tenslotte ook verschillend denken over het slot, een klassiek happy end. Ik vond het wel érg bevredigend, zowel voor de lezer als voor Jacob, die eindelijk ontmaagd werd, al gunde ik het hem wel. Bovendien was ik blij dat zo een eind kwam aan Jacobs gezeur over zijn dilemma: aan iedereen die hij had ontmoet, bleef hij maar vragen of hij zijn oma nou wel of niet moest vertellen wat hij dankzij Geertruis verhaal wist over de korte maar heftige relatie van zijn (toen al getrouwde) grootvader Jack!

Aidan Chambers, Niets is wat het lijkt. 300 blz. Amsterdam, Querido, 1999. f 39,95.