Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 14

[p. 377]

Tussen lectuur en literatuur
Over de Octopusserie
Mariëlle van Bussel

Jongeren die een lange, hobbelige weg afleggen naar volwassenheid. Dat is hét thema van de Octopusserie. Een reeks die zich op de literaire ladder ergens bevindt tussen probleemboeken en literaire romans.

De Octopusserie is in 1994 gelanceerd bij uitgeverij Gottmer/Becht in Bloemendaal. Het kinderboekenfonds bestond tot die tijd uit prentenboeken (onder andere Dikkie Dik, Rupsje Nooitgenoeg) en informatieve boeken. De toenmalige uitgeefster Clara Hillen besloot begin jaren negentig een nieuwe serie op te zetten, bedoeld voor jongeren vanaf twaalf jaar. Ze startte met de Octopusserie, omdat zijzelf als puber nooit een boek kon vinden dat aansloot bij haar belevingswereld. Na de serie die uitgeverij Lemniscaat in de jaren zeventig had uitgebracht, was een leegte ontstaan voor deze doelgroep. Boeken herkenbaar voor pubers, dat was haar uitgangspunt.

Om de doelgroep zo goed mogelijk te bedienen formuleerde Hillen een aantal eisen die nu nog altijd gehanteerd worden. De Octopusboeken moeten een eigentijds karakter hebben, er moet sprake zijn van een karakterontwikkeling, de inhoud mag niet te zwaar zijn en humor mag niet ontbreken. Tot slot moeten de boeken toegankelijk geschreven zijn, maar moeten ze tegelijkertijd stilistisch iets te bieden hebben.

[p. 378]

Inmiddels zijn er 25 titels verschenen^1., waarvan verreweg het grootste gedeelte vertalingen betreft. Hoewel de boeken meestal voldoen aan de hierboven genoemde eisen, zijn van titel tot titel grote verschillen te constateren. De Octopusserie kan zeer divers genoemd worden, niet alleen in onderwerpen, maar ook als het gaat om structuur, perspectief, identificatie en realiteit.

1. Mijn afstudeerscriptie De armen van Octopus, een veelzijdige blik op de Octopusserie (Nijmegen, 1997) beschrijft de eerste twaalf titels.

Innerlijke ontwikkeling

Bijna alle boeken leiden tot een bepaald inzicht bij de hoofdpersoon. Er is meestal sprake van een innerlijke ontwikkeling. Hoe deze uitgewerkt wordt, verschilt per titel. Zo beseft Melinda in het gelijknamige boek (Willey 1994) dat ze haar gescheiden ouders niet bij elkaar kan brengen. Zij is niet degene die invloed uit kan oefenen op het leven van anderen. Dat geldt in grote mate ook voor Zomerstorm van Barbara Hall. Hoofdpersoon Dutch leert gaandeweg het verhaal dat dingen gaan zoals ze gaan en dat ze daar niets aan kan veranderen.

‘En nog wat: je moet mensen los kunnen laten. Je kunt ze niet laten doen wat jij wilt, net zo min als je het kunt laten regenen wanneer jij dat wilt. De wereld heeft zo zijn eigen beweging, Dutch, en het enige dat je kunt doen is erop springen en proberen een eindje mee te rijden.’ (Hall 1994, blz 166)

Ook Jessie, de hoofdpersoon in Om Eric (Willey 1994) komt tot het inzicht dat ze haar depressieve vriend niet kan helpen door samen in een afgelegen huisje te gaan wonen, ver weg van familie en vrienden. Ze beseft dat haar vriendschap met Kim minstens zo belangrijk is en dat ze die niet op het spel moet zetten voor haar vriend.

In Het zwarte schip (Launspach 1996) daarentegen is nauwelijks sprake van een karakterontwikkeling. Het verhaal handelt meer over het ontdekken van de identiteit van de grote liefde van de hoofdpersoon - hij is namelijk een halfbroer - dan over inzichten die ze zelf verworven heeft.

Toegankelijk taalgebruik

Het taalgebruik is eenvoudig - weinig beeldspraak en geen moeilijke zinsconstructies - en hoewel de auteurs af en toe experimenteren met de chronologie, zijn de verhalen goed te volgen. Zonder Mary (Rylant 1994), Het zwarte schip (Launspach 1996) en Op drift (Wieler 1999) bevatten vele flashbacks, terwijl Het is uit tussen God en mij (Mazetti 1999) geheel geschreven is als terugblik op een fatale gebeurtenis.

[p. 379]

Een aantal schrijvers maakt veelvuldig gebruik van perspectiefwisselingen. Het resultaat varieert per titel. De gebruikte perspectieven in Gesloten luiken (Purkis 1995) - de personale vertelsituatie, dagboekfragmenten en een geestverschijning - komen erg onrealistisch over en wekken zelfs verwarring. Daarentegen wordt het meervoudig perspectief in De sterren van de hemel (Willey 1996) en Om Eric (Willey 1994) wel goed gebruikt. In beide boeken wordt verteld vanuit twee ik-perspectieven, hetgeen inzicht geeft in verschillende denkwerelden en zo een spanningsboog oplevert, aangezien de lezer meer weet van beide personen dan zij van elkaar.

Eigentijds karakter

Een belangrijke eis die de uitgever aan de Octopustitels stelt, is het eigentijdse karakter. Alle 25 boeken beantwoorden hieraan, al is het ene onderwerp actueler dan het andere. De herkenbare thema's zorgen in ieder geval voor voldoende identificatie. Zo gaat Krassen (Stoehr 1999) over zelfverminking en Een dikke vriend (Crutcher 1997) over het minderwaardigheidscomplex van dikke mensen. De weg naar Chlifa (Marineau 1998) handelt over een vluchteling en in Junkies (Burgess 1997) wordt de drugsproblematiek vanuit de beleving van verschillende personen beschreven. Meer algemene onderwerpen als vriendschap en onzekerheid voeren de boventoon in bijvoorbeeld Op drift (Wieler 1999), een verhaal over de verhouding tussen twee broers. In De vrije val (Sweeney 1998) wordt de vriendschap van enkele jongeren op de proef gesteld als ze in een hachelijk avontuur belanden.

Hoewel de thema's veelal herkenning oproepen, doet de plaats van handeling dat niet altijd. Veel verhalen spelen zich af in de Verenigde Staten en dat kán de herkenning voor Nederlandse lezers negatief beïnvloeden. Dat geldt zeker voor boeken waar bijvoorbeeld het gebruik van drugs de normaalste zaak van de wereld is, of waar jongeren van zestien een auto besturen. Op dit moment telt de serie slechts twee Nederlandse auteurs: Josée Algra schreef Zoenziekte (2000) en Els Launspach Het zwarte schip (1996). Hoewel het laatste verhaal weinig identificatiemogelijkheden biedt, is de plaats van handeling (waterrijk Nederland) wel herkenbaar.

De vraag of de Octopusboeken literair zijn, is niet in één zin te beantwoorden. Het ene boek is duidelijk meer literair dan het andere. De serie laat zeker geen eenduidig beeld zien. In bijvoorbeeld Zonder Mary (Purkis 1995), Zomerstorm (Hall 1994) en Op drift (Wieler 1999) dragen verschillende structuurelementen bij aan de thematiek en wordt er gebruik gemaakt van beeldend taalgebruik en symboliek. Het doorbreken van een verwachtingspatroon komt regelmatig voor. Wat is er met Kim? (Tamar 1995) en Zwijgen tot het overwaait (Hall

[p. 380]

1994) daarentegen zijn vrij voorspelbaar, eenvoudig geschreven en bevatten onrealistische elementen. Een beknopte analyse tussen één van de meest en één van de minst literaire boeken, Zonder Mary (Rylant 1994) en Gesloten luiken (Purkis 1995), laat dit zien.

Zonder Mary

Zonder Mary is een kort verhaal met een uiterst gevoelig onderwerp. De hoofdpersoon, Summer, woont met haar pleegouders Ob en Mary in een afgelegen caravan in West-Virginia. Als Mary sterft, heeft Ob het erg moeilijk. Summer probeert hem te troosten, maar het gaat juist steeds slechter met hem. Als Ob op een dag beweert dat hij Mary ‘gezien’ heeft, vreest Summer een verwijdering tussen haar en de oude man. Dit gevoel wordt erger als ze in contact komen met Cletus, een klasgenootje van Summer, die een bijna-doodervaring heeft gehad. Deze eigenaardige jongen is in staat Ob op te fleuren. Met z'n drieën reizen ze naar een dominee die met geesten praat, maar Obs missie mislukt. Tijdens de terugweg verandert Obs gemoedstoestand alsnog. Pas dan komt het verdriet van Summer om Mary's dood naar buiten.

De lezer wordt meegesleept in het verdriet van beide hoofdpersonen (Summer en Ob). Het ik-perspectief zorgt ervoor dat de lezer zich niet alleen kan identificeren met Summer, maar ook met de bejaarde Ob. Het feit dat Ob de hoofdpersoon speelt in Summers verhaal is hiervan de oorzaak. In eerste instantie krijgt de lezer het merkwaardige gevoel dat hij meer informatie krijgt over de oude man dan over de ik-persoon. Later blijkt dit juist functioneel, namelijk om het ingehouden verdriet van Summer te tonen. De lezer wordt dus nauw betrokken bij het verdriet van Ob en bij de bezorgdheid van Summer om de oude man.

[p. 381]

De gevolgen van het ik-perspectief, de niet-chronologische vertelwijze (één lange flashback met daarin een aantal korte flashbacks en vooruitwijzingen) en de typische plaats van handeling (een caravan overwoekerd door struiken), zorgen ervoor dat het verhaal concentratie van de lezer eist. Alle structurele aspecten hebben een functie en om die te doorzien moet de lezer verbanden leggen. Zo staat de oude caravan ver weg van de bewoonde wereld. Alle personages hebben een afkeer van de gevestigde maatschappij:

‘Zodra mensen buitenstaanders inhuren die van rouwen hun beroep hebben gemaakt - begrafenisondernemers, dominees - lijkt het wel of hun manier van rouwen ondergebracht wordt in een soort systeem, zoals iedereen ook op dezelfde manier in de wachtkamer bij de dokter zit. Het enige dat Ob en ik wilden toen we Mary verloren waren, was elkaar vasthouden in die caravan en jammeren, dagen en dagen achter elkaar. Maar we kregen nooit de kans, omdat mensen verwachten dat je op een bepaalde manier trouwt, naar de kerk gaat of kinderen opvoedt. (...) We moesten praten met tientallen familieleden en met mensen die we nauwelijks kenden. We moesten hun eten eten, ons door hen laten omhelzen en hen naar onze gezichten laten kijken, op zoek naar voortekenen van een zenuwinzinking.’ (Rylant 1994, blz 37)

Het verhaal doorbreekt een bepaald verwachtingspatroon. In eerste instantie is er sprake van een neergaande beweging die gevolgd wordt door een stijgende lijn. Op het moment dat Ob, Summer en Cletus arriveren bij de zogenaamde Vleermuisvrouw, verwacht de lezer dat Ob contact krijgt met Mary en dat alles weer goed komt. Helaas mislukt dat en nu verwacht de lezer dat Ob een terugval krijgt. Maar de oude man beseft nu juist dat hij niet stil kan blijven staan en dat hij verder moet. Uiteindelijk zien Ob en Summer het leven weer zitten en dat blijkt uit het originele einde. De windwijzers - één van de vele symbolen in het boek - die een lange periode binnen hebben gestaan, worden weer buitengezet en draaien weer rond.

‘We stonden daar in Mary's geliefde en praktische tuin en Cletus zocht in de folder naar een paar woorden om de windwijzers te zegenen. Ze hadden nu een plek waar ze konden draaien en tot leven komen.
Hij las: “Wat is de werkelijke boodschap achter het contact met de Geesten? Het brengt ons troost bij de verdrietige dingen in het leven...”
Ob en ik glimlachten tegen elkaar. En toen begon het te waaien en de wind liet alles vrij.’ (Rylant 1994, blz 57)

[p. 382]

Gesloten luiken

Gesloten luiken van Purkis behandelt in de breedste zin van het woord hetzelfde thema als Zonder Mary. Maar waar Zonder Mary realistisch te noemen is, is Gesloten luiken dat niet. Het verhaal gaat over Alison die als au-pair in een afgelegen Frans dorpje werkt. De familie bij wie ze intrekt, bestaat uit vier oude mensen en de baby Effie wiens moeder Alison niet te zien krijgt. Als de au-pair op haar kamer een oud dagboek vindt, krijgt ze steeds vaker het idee dat er geesten in haar kamer rondwaren. Ze ontdekt op deze manier de vreselijke gebeurtenissen die in het huis hebben plaatsgevonden. Een zus van de bewoonsters is vroeger verkracht door één van de mannelijke bewoners. Vervolgens heeft ze zelfmoord gepleegd door met haar baby door het raam te springen. Op de laatste dag van Alisons verblijf ontmoet ze Effies moeder. De littekens op haar huid verraden dat het gaat om de baby die met haar moeder door het raam is ‘gesprongen’. Een heleboel vraagtekens worden zo opgelost.

In Gesloten luiken worden spannende verhaallijnen afgewisseld met een zogenaamde psychologische (liefdes)lijn. Het ontrafelen van het mysterie in het landhuis aan de ene kant en het missen van haar vriendje in Engeland aan de andere kant. Deze veelzijdigheid heeft in dit geval negatieve consequenties. Beide aspecten worden namelijk te oppervlakkig uitgewerkt De combinatie van geestesverschijningen met het mysterie in het landhuis maakt het verhaal meer tot een oppervlakkig, spannend verhaal dan een interessante, diepgaande uitwerking van het thema. Het gevolg is dat het andere aspect, de ontwikkeling van Alison, op de achtergrond komt te staan. Verder ligt het voor de hand dat het boek weinig identificatiemogelijkheden biedt. Des te meer omdat het verhaal vrij onrealistisch is. Zo gaat één van de verhaallijnen in op een geest die contact probeert te maken met Alison.

‘Ik begin contact te krijgen. Door mijn wil kan ik dingen laten bewegen - niet alleen voorwerpen, maar ook gevoelens, begrippen. Ik leer. Ik kan de lucht laden met de elektriciteit van het verleden, met de elektriciteit van wat hier is gebeurd.’ (Purkis 1995, blz 108)

In Gesloten luiken wordt veelvuldig gebruik gemaakt van vooruitwijzingen. De ramen met tralies ervoor en de gesloten luiken spelen een grote rol in het verhaal. Deze constructie heeft echter geen enkele literaire waarde, de vooruitwijzingen worden juist gebruikt op een detective-achtige manier.

‘Wat een ergernis! Ze keek door de ruit - die aan de buitenkant vol spinnewebben zat - naar het schitterende uitzicht. Wat achterlijk! Aan de buiten-

[p. 383]

kant zaten er tralies voor het raam... Het lijkt wel een gevangenis! dacht Alison terwijl ze vol zelfmedelijden op het bed ging zitten. Gevangen in een cel op een berg met vier saaie Franse bejaarden.’ (Purkis 1995, blz 18)

De lezer

De Octopuslezer is niet zo blij met boeken als Zonder Mary. Het boek hoort bij de slechtst verkopende titels van de reeks en de lezers geven in een kleinschalig onderzoek (lezers, boekverkopers en bibliothecarissen hebben enquêtes ingevuld) aan dat het meest literaire boek te moeilijk en te saai is. Dat laatste geldt voor Zomerstorm dat literair tamelijk hoog scoort. Ook Het zwarte schip (onrealistisch) en De weg naar Chlifa, een zwaarder boek over een vluchteling, vinden weinig aftrek.

Boeken waarin drugs een grote rol spelen, Het onkruid en de bloem en Junkies, scoren goed. Melinda, over gescheiden ouders, en Tijger, tanga's en tongzoenen, een dagboek waarin een tiener haar belevenissen met veel zelfspot bekijkt, zijn ook erg geliefd bij de lezers. Onrealistische elementen (Melinda) en een happy liefdeseinde zijn voor de lezer blijkbaar geen onoverkomelijke problemen. Hoewel té onrealistisch ook weer niet aanspreekt, want een boek als Zomer aan zee, waar een jong meisje trouwt met een oude, rijke man en zo haar fantasieën



werkelijkheid ziet worden, waarderen lezers matig. Een duidelijk onderwerp - bijvoorbeeld drugs en relaties - valt blijkbaar beter dan bredere thema's als vriendschap en het omgaan met de dood.

Een goed voorbeeld van een succesvol boek dat én de lezer aanspreekt én literaire elementen bevat, is De sterren van de hemel (Willey 1996). Hoofdpersoon Lisa kan niet omgaan met de dood van haar moeder. Haar vader en broer Marc praten er nooit over. Als Lisa in Marcs band gaat zingen, probeert haar

[p. 384]

broer de baas te spelen over zijn jongere zus. Lisa krijgt op een gegeven moment een relatie met Danny, het ‘stuk’ van de band, en komt er later achter dat hij haar bedriegt. Uiteindelijk wordt ze uit de band gezet. Maar ondertussen heeft Lisa zich zo ontwikkeld dat ze niet in een diep gat valt als ze het slechte nieuws hoort.

Vanuit een meervoudig perspectief (Lisa én Marc) krijgt de lezer een zicht op de denkwerelden van beide personen. Daarnaast roept het een zekere spanning op, aangezien de lezer meer weet dan de hoofdpersonen van elkaar.

Het belangrijkste element in dit verhaal is de geslotenheid van de drie personages: Lisa, Marc en hun vader.

‘Weer werd bewezen wat ik (Lisa) al zolang wist: we konden geen echt gesprek voeren over iets moeilijks, niet zonder mam. Zij liet ons praten en luisteren. Zij was altijd onze tolk. Zij maakte onze gevoelens duidelijk. Geen wonder dat we allemaal zo verloren waren zonder haar.’ (Willey 1996, blz 44)

Het idee van ‘leven op een eiland’ is doorgetrokken naar de popgroep. De muzikanten zijn ieder voor zichzelf bezig en hun karakters worden uitvoerig uitgediept. Relaties en vriendschappen zorgen er uiteindelijk voor dat de hoofdpersonen meer zelfvertrouwen krijgen en zich meer durven uiten.

Het verhaal kent twee lagen. Aan de oppervlakte ziet de lezer de moeizame relatie tussen broer en zus, en daarnaast het grote succes van de band. Een dieperliggende laag laat een karakterontwikkeling zien van de hoofdpersonen. Zowel Lisa als Marc durven zichzelf bloot te geven en durven te praten over wat hen bezighoudt. Er is sprake van een goed evenwicht tussen beide lagen. Ook het onverwachte einde - Lisa vindt géén nieuwe vriend en zingt níet in een andere band - laat zien dat deze basale thema's niet het belangrijkst zijn in het verhaal.

De critici

Concluderend kan gezegd worden dat een boek als Sterren van de hemel populair is. Verder worden de boeken met de meeste literaire elementen het minst leuk gevonden door de lezers. De critici echter besteedden vooral aandacht aan literaire titels. Zonder Mary en Zomerstorm kregen bijvoorbeeld meer aandacht in de pers dan Gesloten luiken en Zomer aan zee. Zo schreef Peter van den Hoven: ‘Ook Zonder Mary van Cynthia Rylant is een gelukkige keus en de moeite van het lezen meer dan waard. (...) De wijze waarop Rylant dat proces (het verlies van een dierbaar persoon, MvB) in dit kleine verhaal onder woorden brengt is volstrekt onsentimenteel en daardoor zeer ge-

[p. 385]

slaagd.’^2. Of volgens Lieke van Duin: ‘Zonder Mary is een buitenbeentje in de Octopusreeks. Het is zo'n boek dat weigert zich te laten classificeren; een schitterend tijdloos verhaal.’^3.

Er is één uitzondering: Sterren van de hemel blijkt populair te zijn bij de lezers én kreeg uitsluitend positieve reacties in de pers. Ruud Kraaijeveld: ‘De sterren van de hemel is juist een indrukwekkend boek met een boeiend thema en interessante motieven. Zeer vakkundig geschreven en hecht van bouw. De samenhangen op thematisch vlak zijn zeer verzorgd en ook op gebeurtenissenniveau zit het verhaal heel goed in elkaar.’ En: ‘Door de vorm en de psychologische uitwerking van de hoofdpersonen krijgt de lezer een goede kijk op hun innerlijk. (...) De psychologische spanning wordt zo mooi en stapsgewijs opgebouwd dat je het boek nauwelijks weg kunt leggen.’^4.

Tot slot een reactie van Rita Ghesquiere op de serie in het algemeen. ‘De lezer wordt er telkens weer aan herinnerd dat er geen gemakkelijke oplossingen bestaan. De hoofdfiguur heeft een stuk van de weg afgelegd, hij/zij is weerbaarder geworden, maar de uitgangssituatie is niet wezenlijk veranderd. (...) Dat (de confrontatie met de vraag waarom het leven is zoals het is) gebeurt op een eerlijke, openhartige manier, zonder sentimentaliteit maar ook zonder de kommer-en-kwel-toon van de late jaren zeventig.’^5.

2. Peter van den Hoven in Vernieuwing december 1995.

3. Lieke van Duin in Trouw 15 maart 1995.

4. Ruud Kraaijeveld in Levende Talen oktober 1996.

5. Rita Ghesquiere in Standaard der Letteren 13 april 1995.

Octopus-titels

Margaret Willey, Melinda (1994)

Margaret Willey, Om Eric (1994)

Tom Lennon, Wel kleur bekennen! (1994)

Barbara Hall, Zomerstorm (1994)

Cynthia Rylant, Zonder Mary (1994)

Barbara Hall, Zwijgen tot het overwaait (1994)

Christine Purkis, Gesloten luiken (1995)

Het onkruid en de bloem, dagboek van een verslaafd meisje (vertaald door Remco Campert) (1995)

Erika Tamar, Wat is er met Kim? (1995)

Erika Tamar, Zomer aan zee (1995)

Margaret Willey, De sterren van de hemel (1996)

Els Launspach, Het zwarte schip (1996)

[p. 386]

Mecka Lind, Soms is de wereld van mij, het verhaal van een zwerfjongere (1996)

Joyce Sweeney, De tijgerboomgaard (1997)

Chris Crutcher, Een dikke vriend (1997)

Melvin Burgess, Junkies (1997)

Joyce Sweeney, Schaduw (1997)

Michèle Marineau, De weg naar Chlifa (1998)

Stelley Stoehr, Morgen Wendy (1998)

Joyce Sweeney, Vrije val (1998)

Katarina Mazetti, Het is uit tussen God en mij (1999)

Stelley Stoehr, Krassen (1999)

Diana Wieler, Op drift (1999)

Louise Rennison, Tijger, tanga's en tongzoenen (1999)

Josée Algra, Zoenziekte (2000)