Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 14

[p. 352]

Help! De noodzaak van de adolescentenroman!
Of: het loslaten van het doelgroepdenken
Edward van de Vendel

Tijdens de zomerpresentatie van uitgeverij Querido hield Edward van de Vendel een korte voordracht over adolescentenromans. Hij betoogde dat schrijvers en uitgevers dit ‘chique’ woord maar moeten laten voor wat het is en gewoon mooie boeken moeten maken. Voor welke lezer dan ook.

Er kwam een jongen van zeventien naar me toe. Hij heette, laten we zeggen, Fabian. Hij sprak me aan over mijn jeugdroman De dagen van de bluegrassliefde. ‘Dat stukje onder de douche’, zei hij, ‘dat vond ik het mooist.’ Hij legde mij uit waarom. Ik vertelde hem dat ik dat gedeelte had geschreven, voordat ik aan de rest van het boek was begonnen. Daarna vertelde hij me hoe hij door het hele boek de associaties met het vliegen, met het in de hemel zijn, had aangekruist. Fabian sprak over de stijl. Over de gesprekken die de hoofdpersoon met zichzelf voert. Over de betekenis van sport en muziek voor het verhaal. Hij werd enthousiaster en enthousiaster. Ik ook. Fabian leek wel een jurylid. Ik leek wel een prijswinnaar.

Fabian was naar zijn leraar Nederlands gegaan. Hij had gevraagd of hij mijn boek mocht lezen voor zijn eindexamenlijst. De leraar dacht erover na, bladerde door het boek, las de flapteksten en zei toen: ‘Nee.’ ‘Waarom niet?’ vroeg Fabian nog, waarop de leraar naar een zinnetje onder de auteursfoto wees: ‘Hier staat dat het een jeugdroman is. Jeugdromans mag je niet lezen.’

De volgende dag ging Fabian terug naar de leraar, dit keer met mijn boek Gijsbrecht. De leraar keek en keurde. Fabian mocht Gijsbrecht lezen voor zijn eindexamenlijst: de uitgever was zo verstandig geweest nergens het woordje ‘jeugdboek’ op het omslag te zetten.

Ik las in de uitnodiging die ik kreeg voor deze bijeenkomst dat ik moest spreken over de noodzaak van de adolescentenroman. Ik schrok. De noodzaak van de adolescentenroman. Dat woord ‘adolescentenroman’ alleen al. Daar is iets mis mee, al weet ik niet precies wat. Misschien klinkt het te opgepoetst, te chique, te uitgedacht. En waartoe dienen chique namen over het algemeen? Om iets gewoons, iets dat er altijd al bestond, extra te belichten? Of om bij voorbaat al een kleine verdediging op te bouwen?

[p. 353]

Zonder aanduiding ‘jeugdroman’ en dus toegelaten tot leeslijst

Dat lijkt me hier wellicht het geval, want het verschijnsel jeugdroman ligt enigszins onder vuur. Judith Eiselin en Bregje Boonstra schreven er in Nederland over, Annemie Leysen deed dat in Vlaanderen, in een helder artikel onder de ellendige kop ‘Het blijft tobben tussen servet en tafellaken’.

Even tussendoor: ‘tussen servet en tafellaken’, dat is toch wel de vreselijkste beschrijving voor de jaren tussen je tiende en je twintigste. Met zo'n benaming donderen we alle jongeren in één keer terug in het onbeschrijflijk treurige liedje van Paul van Vliet: ‘Meisjes van dertien’, ‘er net tussenin’. Met dat soort zinnen duwen wij als volwassenen jongeren met een sadistisch medelijden hup! ergens van een kade af in ijskoud water. En daarna gaan we naar beneden staan kijken en zeggen: ‘och wat zielig toch...’

De jeugd heeft de domme pech dat iedere volwassene zijn eigen ervaringen ermee heeft. En omdat de jeugdjaren nou eenmaal aan het begin van je leven zitten, en je dus allerlei ervaringen niet anders dan voor de eerste keer kunt opdoen, vormen zich in die jaren beeld, geluid en ondertitels voor de herinneringen van de volwassenen die we later zullen zijn. Alle eerste keren blijven sterker zichtbaar dan de tweede en de derde. Daarom heeft iedere volwassene de neiging terug te kijken, en soms ook neer, hoog boven het koude nat.

Er verschijnen dus boeken waarin jonge mensen levenomskerende dingen meemaken. Die boeken worden al gauw jeugdromans genoemd. Volwassenen lezen ze ook, graag zelfs, en dat is fijn. De redenen waarom volwassenen jeugdromans lezen, zullen verschillen. Misschien vinden ze ze simpeler. Misschien hebben ze heimwee naar de jaren van de eerste keer en zoeken ze de onbevan-

[p. 354]

genheid. Of misschien hebben ze behoefte te constateren dat zijzelf die jaren ver voorbij zijn. Allemaal uitstekende motieven.

Ook jonge mensen hebben, als ze al behoefte hebben aan lezen, behoefte aan verhalen over mensen van hun eigen leeftijd. Althans, er zijn opvoeders die dat beweren. Dat soort uitspraken lijken mij echter altijd te algemeen en eigenlijk onzinnig, want met evenveel recht zou je kunnen zeggen dat jongeren behoefte hebben aan het lezen over de ervaringen van bijvoorbeeld twintigers of vijftigers. Ik zou het u kunnen bewijzen, ik zou er mijn neefje bijhalen dat van de boeken van Remco Campert houdt. En zelf las ik op mijn zeventiende het allerliefst Couperus en Lodewijk van Deyssel.

Bewijs? Waarvoor dan? Flauwekul. ‘Jongeren’ bestaan niet, jongere zijn net zo divers als ‘zwangere vrouwen’, als ‘ouderen, als ‘heteroseksuelen’. Met het woord jongere duiden we alleen een leeftijd aan en niet een literaire voorkeur. Daarom kunnen we niet zeggen dat het noodzakelijk is dat jongeren jeugdromans lezen. Met die vraag moeten we ons dan ook niet bezighouden, omdat de vraag onmogelijk is.

Een veel belangrijker reden voor het loslaten van de doelgroepvraag is echter nog dat het onze verantwoordelijkheid niet is. Met ‘ons’ bedoel ik dan de schrijvers. Voor schrijvers geldt: probeer je allerbeste boek te schrijven en bemoei je verder nergens mee. Dat is ons ‘tais-toi-sois-belle’ en zo is het goed. Meedenken over de marketing, het omslag en de leeftijdsaanduiding? Dat is allemaal toegestaan, maar dan wel nadat het boek geschreven is.

De uitgevers en de boekverkopers dan? Hebben zij een doelgroeptaak? Dienen zij zich het lot aan te trekken van de leerkrachten en andere pedagogen die aan boekpromotie willen doen? Ik ben geneigd om ‘nee’ op deze vraag te antwoorden. De overweging bij de vormgeving en de promotie van een boek dient voor de uitgever niet te zijn: hoe zorgen we dat de jeugd aan het lezen blijft, maar: wat kunnen we doen om te bewerkstelligen dat dit boek zoveel mogelijk lezers bereikt. Als het boek goed is, als het een intrigerend universum biedt qua taal, compositie en inhoud (dit is een omschrijving van Ed Franck die in De Standaard der Letteren onlangs duidelijke zinnen schreef over het verschijnsel jeugdroman), dan rest de uitgever niets meer dan het aantrekkelijk vorm te geven, lettend op de te bereiken lezersgroep.

Dit geldt ook voor de boekhandelaren. Het vertrekpunt moet mijns inziens altijd de literaire kwaliteit van het boek zijn. De opvoeders die met jeugd en lezen te maken hebben, met onder hen de critici, zullen dan het zendelingenwerk moeten doen.

[p. 355]

Ik wil één van de uitgeefaspecten van jeugdromans nog wat nader bekijken. Nogal wat uitgeverijen zijn ertoe overgegaan jeugdboeken in herkenbare series uit te geven. Voorbeelden zijn Lemniscaat, Gottmer en Kluitman, die onlangs een jeugdboekenreeks startte. Ook mijn eigen uitgever Querido maakt met de flappenserie een jeugdromanreeks.

De redenen waarom zo'n serie ontstaat, zullen verschillen, maar ik geloof dat een serie gevoed dient te worden door goede manuscripten en dat de voortgang van de serie geen doel op zich mag zijn. Herkenbaarheid zal uit verkooptechnisch oogpunt wel een argument zijn, maar tegelijkertijd denk ik dat de uitgeverij het zichzelf ook moeilijk maakt met het uitgeven van een jeugdreeks. De redactie dient zichzelf scherp te houden. Bij elk manuscript moet men bedenken: hoe geven we dit boek uit? En niet: is dit een boek voor de serie?

Een serie heeft dus kans van slagen als de kwaliteit gewaarborgd blijft en de verwachtingen die de vormgeving wekt, gestand worden gedaan. Dan ook zal het individuele boek profijt hebben van het deel uitmaken van een serie.

Over het algemeen geloof ik dat een serie niet al te lang moet bestaan. En dat de serie in stand gehouden moet worden door boeken die er juist een beetje buiten vallen - namelijk door ze afwijkend uit te geven.

Nog een aantekening: zet geen leeftijdsaanduiding op een boek, maar laat omslagfoto- of illustratie, belettering en flaptekst het werk doen. Zo'n leeftijdsaanduiding beperkt mijns inziens de lezersgroep. Jongeren van 16 zullen niet zo snel een boek pakken waarop 14+ staat. Dit geldt overigens ook voor veel jongere kinderen.

Terug naar de noodzaak van boeken voor jonge mensen. Mocht die er zijn, dan dienen de schrijvers en de uitgevers zich er niet mee bezig te houden. Wij dienen voor topboeken te zorgen. Voor boeken, en ik haal Ed Franck nog eens aan, die een eigen universum spannen. We moeten stevige servetten maken en strak geweven tafellakens. Series uitgeven om de koper op de individuele boeken te wijzen. Boeken buiten series uitgeven, omdat die boeken daarom vragen. Helder communiceren. Dan zullen er altijd mensen zijn die luisteren. Jong of minder jong. Voor de eerste keer, of voor de derde, zesde, negende... Voor Fabians. En voor hun leraren!