Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 14

[p. 308]

Poëzie is overal
Over de vertaling van Préverts gedichten
Bregje Boonstra

In De Groene Amsterdammer van 23 februari 2000 schreef Bregje Boonstra een inspirerend stuk over de vertaling door Wim Hofman van de gedichten van Jacques Prévert. Zoveel liefde voor Voor jou mijn lief én voor de poëzie mag in Literatuur zonder leeftijd niet ontbreken.

De kaft krult om, de bladzijden worden aan de randen bruin en ruiken naar oud boek: Paroles van Jacques Prévert, uitgegeven als Livre de Poche. Zo tussen mijn zestiende en twintigste was het mijn lijfboek.

‘La mère fait du tricot
Le fils fait la guerre
Elle trouve ca tout naturel la mère
Et le père qu'est-ce qu'il fait le père?
Il fait des affaires.’

Wie de schrijver was, interesseerde me totaal niet. De poëzie bood alles wat ik nodig had: hartstocht en jaloezie, bespotting van macht en gezag, afschuw over de oorlog. En dat in een taal die ik ongeveer kon volgen, samengebald in heldere kleine zinnen, niet helemaal vrij van een zekere pathetiek die toen zeker aan mij besteed was.

Jacques Prévert (1900-1977) moet in die jaren zestig al een beroemdheid zijn geweest. Als een spin zat hij in een kunstenaarsweb, was bevriend met Picasso, Chagall en Miro, met André Breton en Raymond Queneau, met Yves Montand, Simone Signoret en Jean Gabin. Op allerlei manieren heeft hij het Franse culturele klimaat in de decennia voor en na de Tweede Wereldoorlog mede bepaald. Daarbij hield hij zich vooral bezig met de kunst die zich met een kleine k laat schrijven en dus voor meer mensen toegankelijk is dan alleen die uit een geïnteresseerde bovenlaag. Prévert leverde materiaal voor het actietoneel dat werd gespeeld op het marktplein en bij de poorten van de fabriek. Hij schreef chansonteksten, waarvan sommige wereldfaam verwierven: ‘Les feuilles mortes’, ‘Rapelle toi Barbara, il pleuvait sans cesse sur Brest’. Voor zeker tien films maakte hij het script, waaronder dat voor Marcel Carnés Les enfants du paradis (1943), nog altijd één van de grootste uit Frankrijks filmgeschiedenis, de dialogen

[p. 309]

[p. 310]

pure poëzie, het hoofd van mimespeler Jean Louis Barrault van een onuitwisbare treurigheid. Beïnvloed door Max Ernst produceerde Prévert surrealistische collages, samengesteld uit een in de loop van vele jaren verzamelde berg knipsels. Net als in zijn teksten zet de kunstenaar ze voor aap: de rijken, de machtigen, de intellectuelen, de geestelijken, de maatschappelijk geslaagden.

Dichter van de straat

De eerste bundel gedichten verscheen in 1946 onder de veelzeggend simpele titel Paroles. Het verzameld werk zou uiteindelijk waardig bevonden worden om, tweedelig, bijgezet te worden in de Pléiade-serie, een canonisering die enigszins haaks staat op Préverts levenslange pleidooi in woord en daad voor het gewone. Hij was de dichter van de straat, zei hij altijd, want ‘La poësie est partout, comme Dieu n'est nulle part’. Hij had zijn hoofd niet in hoger sferen en zijn beide voeten op de grond. Hij was de dichter van de minder gelukten, van zwervers, hoeren en drinkebroers, van de ongelukkig verliefden, de frontsoldaten en de kinderen die de school haatten. Hij was een licht ontvlambare dwarsligger en een provocerende non-conformist. Hij preekte kinderlijkheid, wanorde en opstand en vond daar de woorden voor die ernst en lichtheid combineren en zonder omwegen het hart van de lezer weten te raken. ‘J'écris en mauvais francais pour les mauvais Francais’, is een van Préverts uitspraken.

Zijn poëzie mag dan geworteld zijn in Frankrijk en Parijs, en verwijzingen bevatten naar de Tuilerieën, Parc Monsouris en het Grand Palais, thematiek en taal zijn zo universeel dat er overal vertalingen verschenen. De bundel Paroles bestaat in tachtig talen en ging in ruim drie miljoen exemplaren over de aardbol. Nederland is daar bij mijn weten buiten gebleven, afgezien van een enkel gedicht in een tijdschrift en een kleine bundel in de jaren tachtig van de hand van Ernst van Altena. Verrassend is daarom het zojuist verschenen Voor jou mijn lief, zevenentwintig gedichten in een vertaling van Wim Hofman, met daarnaast in een klein lettertje de oorspronkelijke tekst afgedrukt. Hofman zorgde ook voor bescheiden illustraties en een prachtige omslagtekening van een meisje in wier overvloedige haardos vogel, vlinder, bloem en vrucht een plaats vinden. Zij staat voor het lief uit de titel en de talloze andere lieven die in Préverts poëzie bezongen worden, zoals in ‘Paris at night’:

‘Drie lucifertjes een voor een aangestreken in de nacht
Het eerste om heel je gezicht te kunnen zien
Het tweede om je ogen te zien
Het derde om je mond te zien
En dan heel het donker om dat alles vast te houden

[p. 311]

 

Als ik je in mijn armen neem.’

Kinderlijkheid

Over de liefde gaat het veel in deze bundel en die is niet altijd van de vrolijkste soort. Een vrouw ligt wakker naast haar man, jaloers op zijn dromen:

‘misschien ben je met een ander
ver weg in een ander land
en lach je met haar om mij’

Het zwijgzame ontbijt van man en vrouw of de wanhopig kussende vijftienjarigen, die samen al dertig zijn:

‘Op je dertigste ben je geen kind meer
Dan ben je oud genoeg om te gaan werken
Dan ben je oud genoeg om te kussen
Later is het te laat
We leven nu
Kus me!’

Veel van deze verzen zijn bekend geworden via de muziek van Préverts vaste toondichter Joseph Kosma en de stemmen van onder anderen Les Frères Jacques, Juliette Gréco, Edith Piaff en Mouloudji. En ook Préverts pacifistische en maatschappijkritische kant komt aan bod:

‘Onze vader die in de hemelen zijt
Blijf daar maar lekker zitten
Wij blijven dan wel hier op onze aarde’.

Graag wil je daar niet zijn, met al die ‘gemeneriken, frikken, valseriken, verklikkers en hielenlikkers’.

Het is jammer dat door deze keuze vooral Préverts zware en donkere kanten naar voren komen. De uitgever mikt - getuige ook de Franse teksten - op jong volwassenen en beoogt later eventueel een bundeltje voor kinderen, met meer aandacht voor de lichte en absurdistische kant van dit dichterschap. Dan kunnen we lezen over de twee slakken die afreizen voor de begrafenis van een herfstblad, pas in de lente arriveren en 's zomers dronken weer thuis komen. Of over de zingende vogel die de muren van de vreselijke school doet instorten of de sneeuwman die smelt op de kachel. Het lijken kinderlijke versjes, maar ze

[p. 312]

vormen een wezenlijk onderdeel van Préverts oeuvre.

Zowel naar vorm als inhoud wordt het werk van Prévert gekenmerkt door een zekere kinderlijkheid. De waarneming is scherp, de blik naïef, de beelden zijn alledaags en aards. De eenvoudige taal is van het huis, de tuin en de keuken en rijgt zich aaneen in korte zinnen die zich schijnbaar willekeurig en zonder interpunctie boven op elkaar stapelen. Bovendien had de schrijver het kind hoog zitten, zoals hij eens aan een schoolklas uitlegde: ‘Een kind verandert het leven als het hem niet bevalt, door dingen te verzinnen of te fantaseren, terwijl hij er zich later bij neer moet leggen.’

Liefdevolle vertaling

Wim Hofman toont zich een liefdevol en getrouw vertaler. Het verhalende parlandokarakter van de gedichten vraagt niet om poëtische krachttoeren en de schrijver Hofman moet zich als een vis in het water gevoeld hebben bij Préverts opsomming en stapeling. Hij heeft fraaie vondsten, zoals het draaiorgeltje, dat hij in de dreigende sfeer van ‘l'Orgue de barbarie’ een ‘verdraaiorgeltje’ laat worden. ‘Tendres plaintes’ heten ‘zeurpieterijtjes’ en het dubbelzinnige werkwoord ‘faire’ krijgt zijn evenknie in ‘zitten’.

‘La mère fait du tricot	“De moeder zit te breien
Le fils fait la guerre	De zoon zit aan het front
Le père fait des affaires”	De vader zit in zaken’.

Een enkele keer, zoals ‘authentiek’ voor ‘vraie’ lijkt een woord misplaatst in het talige universum van Prévert, maar de grootste verliespost is die van de klank, van de alliteratie, de assonantie en het rijm. Préverts poëzie is van een bedrieglijke terloopsheid, bijna toevalligheid, maar zijn kleine verhalen ontlenen hun zeggingskracht zeker ook aan de klanken waardoor woorden en zinnen op elkaar betrokken raken. ‘Des milliers et des milliers d'années’ heeft nu eenmaal een grotere intensiteit dan ‘Duizenden en duizenden jaren’ en Paris hoort makkelijker bij Parc Montsouris dan Parijs. Maar misschien moeten we genoegen nemen met zo'n verlies, omdat het uiteindelijk toch gaat om

‘Die ene kleine eeuwigdurende seconde
Toen jij mij kuste.’

Jacques Prévert, Voor jou mijn lief. Vertaald door Wim Hofman. Amsterdam, Querido, 2000. 48 blz., f 28,50.