Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 14

[p. 229]

Het Nederlandse kinderboek in binnen- en buitenland
Doelstellingen, beleid en activiteiten van het Produktiefonds
Joke Linders

Het Fonds voor de Letteren ondersteunt schrijvers, de Stichting Lezen bemiddelt bij leesbevordering en het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds subsidieert uitgevers. In een interview licht Annelies Fontijne (1965), beleidsmedewerkster kinder- en jeugdliteratuur, toe hoe het Produktiefonds werkt.

Fontijne studeerde een tijdje Nederlands, volgde een aantal kinderboekencursussen en mag zich op grond van haar diploma's ook uitgever noemen. Door haar werk voor de Stichting tot Bevordering van de vertaling van Nederlands Letterkundig werk, een samenwerkingsverband tussen Nederland en Vlaanderen, leerde ze met name van Joost de Wit, destijds directeur, de ins en outs van het boekenvak en kreeg ze de kans iets te doen met kinderboeken. Toen de Vlaamse minister voor Cultuur, Patrick Dewael, de subsidie stopzette, besloot de toenmalige Nederlandse minister van Cultuur, Hedy d'Ancona, de Stichting voor Vertalingen op te heffen ten gunste van het in 1991 opgerichte Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds. ‘Dat fonds kreeg aanzienlijk meer taken dan alleen het bevorderen van vertalingen’, vertelt Fontijne. ‘Angelica Wendland van Documentatie en ik waren de enigen die de overstap maakten. Tot mijn vreugde kon ik me vanaf dat moment volledig aan het kinderboek wijden. Daar heb ik wel wat mee. En omdat de organisatie relatief klein is, blijft contact met de literatuur voor volwassenen en de literaire non-fictie mogelijk.’

Wat wil/moet het Produktiefonds bereiken?

Het Produktiefonds is bedoeld als steun voor uitgevers en heeft drie doelstellingen, leest Fontijne voor:

- het bevorderen van de productie van kwalitatief hoogstaande, oorspronkelijk Nederlands- en Friestalige literaire werken, met inbegrip van kinder- en jeugdliteratuur,

- het bevorderen van de vertaling van kwalitatief hoogstaande, oorspronkelijk Nederlands- en Friestalige literaire werken in andere talen dan het Nederlands en het Fries,

[p. 230]

- het bevorderen van de vertaling in het Nederlands en het Fries van literaire werken uit moeilijk toegankelijke talen, indien dit voor de verscheidenheid van het literaire aanbod in Nederland van bijzonder groot belang wordt geacht.

‘Bijna alle regelingen zijn gericht op boeken of projecten die zonder overheidssteun te duur worden en geen afzet kunnen vinden, maar er toch moeten zijn, omdat ze een culturele waarde vertegenwoordigen: bijzondere literaire of klassieke werken, poëzie, bijzondere prentenboeken et cetera’, licht Fontijne toe. ‘Voor het kinderboek zijn er drie specifieke regelingen. Er is een budget van f 100.000,- voor geïllustreerde kinderboeken waar de

Mondriaan Stichting en het Produktiefonds ieder de helft aan bijdragen. Er zijn vertaalsubsidies waarbij kinderboeken op hetzelfde niveau meedoen als literatuur voor volwassenen. En er is een potje voor een literair kinder- en jeugdtijdschrift.’

Geïllustreerde kinderboeken

Uitgevers die een geïllustreerd kinderboek willen uitgeven dat zich door kwaliteit van tekst en beeld onderscheidt van het reguliere aanbod, kunnen een bijdrage krijgen in de productiekosten als een commissie van deskundigen daar een positief oordeel over uitspreekt. Toen het ministerie van WVC deze regeling in de jaren tachtig instelde, deed zij dat vanuit de gedachte dat kinder- en jeugdboeken medebepalend zijn voor het beeld dat kinderen zich vormen van de aantrekkelijkheid en betekenis van de omgang met boeken en literatuur. Het ministerie ging ervan uit dat er niet alleen eisen moesten worden gesteld aan de kwaliteit van tekst en tekeningen, zo'n boek moest ook de algemene ontwikkeling stimuleren, de geest prikkelen en een bijdrage leveren aan de algemene kwaliteit van illustraties in het Nederlandse kinder- en jeugdboek. Vanuit die doelstellingen kwam men tot het vaststellen van criteria voor het toekennen van subsidie: originaliteit, kwaliteit en de relatie tussen tekst en beeld. En deze criteria worden nog steeds gehanteerd.

Hoe gaat de beoordeling in het werk?

‘Er is een vaste commissie die aanvragen van uitgevers beoordeelt en daarover advies uitbrengt. De besluiten worden genomen door het bestuur van het Produktiefonds. Omdat de productie van een prentenboek zo'n kostbare aangelegenheid is, kan een pre-advies gevraagd worden, op basis van een onvolledig manuscript, waaruit nog voor er investeringen zijn gedaan iets af te leiden valt over de mogelijkheid tot subsidiëring. Bij een pre-advies oordeelt de commissie dus slechts over het al dan niet subsidiabele karakter. Dit oordeel is niet bindend. Als tekst, beeld en vormgeving compleet zijn, volgt alsnog de gewone

[p. 231]

procedure. Zo zijn onlangs boeken van Bette Westera (De zingende zaag - uitgeverij Hillen), Doortje Hannig (Aller-, allerbeste vrienden - uitgeverij Leopold), Hans en Monique Hagen (Jij bent de liefste - Querido) en Tom Eijzenbach (Oef Woef - Waf Af - Van Goor) gesubsidieerd.

Dat is een gevarieerd lijstje, maar in het verleden domineerden de boeken van Querido nog al eens: De avonturen van Lena lena en Het bergje spek van Harriët van Reek, maar ook Helden op sokken van Marit Törnqvist en Annie Makkink en Wezen van Woesteland van Margriet Heymans. ‘Dat is puur toeval. De uitgeverij als zodanig spreekt geen enkele rol, het gaat om de kwaliteit van het manuscript. Daar worden hoge eisen aan gesteld. Als het niveau lager zou zijn, kan de eis van “hoogstaande kwaliteit” niet gerealiseerd worden en zou een veel groter budget nodig zijn. Wel is het zo dat de regeling soms nog weinig bekend is. Uitgevers, illustratoren en vormgevers zijn er niet voldoende van op de hoogte of denken al bij voorbaat dat ze toch niet in aanmerking komen. Om die reden zijn recentelijk twee adviseurs aangetrokken: Pietje Tegenbosch en Margriet Heymans. Die hebben de opdracht nieuw talent te zoeken en meer bekendheid te geven aan deze regeling. Daartoe gaan ze langs kunstacademies en spreken ze met uitgevers. In een later stadium zullen ze ook contact zoeken met nieuwe illustratoren. Naar verwachting zullen de adviseurschappen dus nog enige tijd gecontinueerd worden.’

Literair tijdschrift

Voor een literair kinder- en jeugdtijdschrift waarin auteurs en illustratoren kunnen debuteren, experimenteren of bestaand werk continueren heeft het fonds al jaren een potje. ‘Wij verwachten dat zo'n tijdschrift een positief effect zal hebben op de bloei van de kinder- en jeugdliteratuur in Nederland. Maar sinds 1997 is daar geen beroep meer op gedaan.’

Zo vreemd is dat anders niet. Tot nu toe zijn alle initiatieven - St. Kitts van de Bovenwindse, Ezelsoor, Mik Mak - op niets uitgelopen.

‘Mik Mak is door het Produktiefonds uitgebreid gesteund, maar het gat in hun begroting was zo groot dat ook wij daar op een gegeven moment niets meer aan konden doen. We hebben samen met andere fondsen en stichtingen gepoogd een oplossing te vinden, maar er bleef een dekkingstekort en geen enkele organisatie wil geld storten in een bodemloze put. Een literair kindertijdschrift is, alleen al vanwege de kleurenreproducties en de relatief kleine oplage, tamelijk kostbaar. Concurreren met de overvloed aan goedkope tijdschriften die de vakken in de supermarkten vullen, is vrijwel onmogelijk. Alleen al daarom is

[p. 232]

subsidie op zijn plaats. Op dit moment ligt er weer een aanvraag - nee, daar kan ik verder niets over zeggen. Maar mocht dat nergens toe leiden dan zal het Produktiefonds zich actief inspannen om uitgevers en auteurs uit te nodigen hiertoe voorstellen te ontwikkelen - een en ander bij voorkeur in samenwerking met andere organisaties als de Mondriaan Stichting en de Stichting Lezen. Ook de mogelijkheden voor een digitaal (interactief) kinder - en jeugdtijdschrift zullen worden onderzocht. Binnen het bestaande budget is daar ruimte voor.’

In de literatuur voor volwassenen bestaat een regeling voor literaire non-fictie. Is er zoiets voor kinderen?

‘Het bevorderen van de vertaling van literaire non-fictie is er nog niet zo lang geleden, in 1997, bijgekomen. De vraag is steeds of “literair” en “non-fictie” wel te combineren zijn. In hoeverre je daar voor kinderen iets mee kunt, is nog niet zo duidelijk. Hoeveel non-fictie kinderboeken zijn er die je als literair kunt bestempelen? We volgen de ontwikkelingen, zoals dat heet, maar ondernemen nog geen actie op dit punt.’

Vertaalsubsidies

Buitenlandse uitgevers die Nederlandse of Friese literatuur, waaronder kinderboeken, in vertaling willen uitgeven, kunnen een aanvraag doen voor een vertaalsubsidie. Daar is circa acht ton per jaar voor. De totale begroting van het Produktiefonds is vier miljoen. Fontijne: ‘Zodra een buitenlandse uitgeverij een overeenkomst is aangegaan met een Nederlandse uitgever en een vertaler is gecontracteerd, kan hij zo'n vertaalsubsidie vragen. Die betreft doorgaans veertig tot zeventig procent van de vertaalkosten. Criteria daarvoor zijn: de literaire kwaliteit van het boek, de status van de uitgever en de kwaliteit van de vertaler.’

Weten buitenlandse uitgevers in voldoende mate dat die mogelijkheid er is?

‘Zeker wel. Wat dat betreft zijn we bijzonder actief. In Frankfurt en Bologna zijn we altijd met een stand vertegenwoordigd, maar ook vanuit Amsterdam benaderen we veel uitgevers. En dan is er natuurlijk het promotiemateriaal. Voor Bologna maken we elk jaar zo'n zes tot acht factsheets over recente kinderboeken waar we wat van verwachten, met een uitgebreid Engelstalig dossier met informatie over de auteur, een beknopte analyse van het boek, een vertaald interview en een fragmentvertaling. Die geven we in Bologna aan uitgevers die belangstelling tonen. In de loop der jaren hebben we een goed netwerk en veel kennis van zaken over de fondslijsten van buitenlandse uitgeverijen opgebouwd. Het Produktiefonds neemt op zo'n beurs een totaal andere positie in

[p. 233]

dan de uitgevers zelf. We hebben geen enkel rechtstreeks voordeel bij de verkoop van de rechten van een boek. Daardoor kunnen we neutraler adviseren dan de uitgeverijen die natuurlijk hun eigen auteurs promoten. Die fragmentvertalingen werken goed. Voor een klein taalgebied als het onze is dat hard nodig. Via die dossiers hebben we al vaak buitenlandse uitgevers kunnen interesseren voor Nederlandstalige schrijvers die nog niet in hun fonds zaten. Blote handen van Bart Moeyaert is dankzij zo'n dossier ooit op de beurs zelf aangekocht. Heel ongebruikelijk in kinderboekenland.’

Hoe garanderen jullie je onafhankelijkheid? Zo te zien domineert Querido ook in de factsheets?

‘Ook hier werken we weer met onafhankelijke advieslichamen. Natuurlijk zijn niet alle uitgevers gelijk vertegenwoordigd, maar de spreiding wordt wel degelijk in de gaten gehouden. Bovendien houden we ons aan de eis van “hoogstaande kwaliteit”.’

Promotie

Naast de factsheets zijn er incidentele activiteiten en projecten waarmee Fontijne en haar collega's het Nederlandse kinderboek onder de aandacht proberen te brengen. ‘Toen Nederland Schwerpunkt was in Frankfurt, in 1993, is er een overzichtswerk uitgebracht, een companion, over het kinderboek in Nederland en Vlaanderen: Nice to meet you. Ter gelegenheid van het IBBY-congres in Groningen, drie jaar later, hebben we die gids onder de titel Behind the story in enigszins gewijzigde vorm uitgebracht en aan alle bezoekers meegegeven. Daar zijn veel reacties op gekomen. En inmiddels zijn we bezig met de voorbereiding van Bologna 2001. Nederland is dan guest of honour en dat betekent dat wij er een tentoonstelling mogen organiseren, met werk van illustratoren. Een panel van vier deskundigen, Truusje Vrooland-Löb, Dick Valenteijn, Jan Smeekens en Marten Jongema, is gevraagd een aantal illustratoren te selecteren. Uit die selectie moet blijken hoe het er in Nederland voorstaat. Hoeveel “kunstwerken” getoond gaan worden, hangt af van de manier van presenteren. Wel zijn we het erover eens dat uit die tentoonstelling moet blijken hoe divers het aanbod is en dus zullen bekende namen naast onbekenden komen te hangen. Ook daar komt dan weer een catalogus bij die de hele wereld over zal gaan.’

Fontijne geeft nog meer voorbeelden van activiteiten en manifestaties. ‘Zo was Els Pelgrom een van de Nederlandse auteurs die in april van dit jaar naar Japan gingen, toen Nederland gastland was op de Tokyo International Book Fair. Midas Dekkers. Rindert Kromhout en Marion Bloem waren haar vooruit gegaan in het kader van het voorbereidingsprogramma voor die boekenbeurs. Els Pelgrom was

[p. 234]

uitgenodigd, omdat haar Kinderen van het achtste woud in het Japans is vertaald. Dat is hier een kinderboek voor lezers vanaf tien jaar en is daar vooral geïntroduceerd voor een publiek van jonge, bijna volwassen vrouwen. Els trad op voor deskundigen, maar ze heeft ook voorgelezen - met een tolk erbij natuurlijk - interviews gegeven en scholen bezocht. Om dat bezoek zo vruchtbaar mogelijk te laten zijn hebben wij in het najaar vier Japanse critici in Nederland ontvangen. Net zoals we dat indertijd met Barcelona, Frankfurt, Göteborg en Londen hebben gedaan.’

Is al dat heen en weer reizen van auteurs en critici niet erg kostbaar?

‘Dat valt reuze mee. De reisdoelen liggen niet altijd zo ver als Tokyo. Het blijkt een effectieve en redelijk goedkope manier om veel te bereiken. Een bezoekersprogramma van buitenlandse recensenten en mensen uit het vak leidt vaak tot nieuwe contacten en levert doorgaans veel publiciteit op. Het bekostigen van reizen van schrijvers zien we als een belangrijke bijdrage in de promotie van het Nederlandse cultuurgoed, al kan het alleen als er sprake is van een gezamenlijke financiering. Het land waar de manifestatie is, moet de verblijfskosten betalen en de buitenlandse uitgeverij moet de publiciteit op enigerlei wijze ondersteunen. Veel van onze kinderboekenschrijvers zijn zo al eens op pad geweest. Met name naar Duitsland waar auteurs als Tonke Dragt, Ted van Lieshout en Anton Quintana goed verkopen. Maar we hebben ook uitwisselingsprojecten met St. Petersburg en Londen gehad.’

Alle activiteiten van het fonds maken deel uit van een meerjarenbeleid. ‘Juist die voortdurende stroom aan projecten, manifestaties, culturen, maar ook de wisselwerking tussen binnen- en buitenland maakt het werken bij het fonds zo spannend.’