Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 14

[p. 223]

MDR (Met Dank Retour)
Mijn werk als adviseur
Jacques Vriens

Sinds 1993 is kinderboekenschrijver Jacques Vriens adviseur bij uitgeverij Van Holkema en Warendorf. Samen met uitgeefster Martine Schaap beoordeelt hij werk van (beginnende) auteurs uit het fonds én de manuscripten die ongevraagd worden toegestuurd. Gemiddeld zo'n 250 per jaar! Hoewel de meeste MDR (met dank retour) gaan, zitten er soms ook veelbelovende debutanten tussen. Dat maakt zijn adviseurschap tot een boeiende en spannende bezigheid.

In 1975 trok ik de stoute schoenen aan en stuurde het manuscript van mijn eerste boek Die rotschool met die fijne klas naar Van Holkema en Warendorf (H&W). De toenmalige uitgeefster (Henny Bodenkamp, nu uitgeefster bij Van Goor) belde mij en zei dat ze mijn boek wilde uitgeven. Ik werd uitgenodigd voor een gesprek waarbij ‘de adviseur’ ook aanwezig zou zijn. Ze vergat te vermelden wie dat was. Met bonzend hart reisde ik naar Bussum, waar H&W toen gevestigd was. Ik kon nog steeds niet geloven dat mijn manuscript een ‘echt’ boek zou worden. In de grote villa van de uitgeverij meldde ik mij bij de receptie. De uitgeefster kwam mij halen en zei: ‘Paul Biegel is er al.’

‘Dé Paul Biegel?’ vroeg ik naar lucht happend.

‘Ja, hij is onze adviseur.’

Gelukkig moesten we een paar trappen op en had ik even tijd om tot mezelf te komen. Voor mij was Biegel op dat moment de absolute top. Ik had de meeste van zijn boeken aan mijn klassen voorgelezen en al een paar keer een groot ‘Biegelproject’ gehouden. We hadden de hele klas verbouwd tot de boot van De kleine Kapitein of nieuwe verhalen bedacht bij Het Sleutelkruid. Toen we het kantoor van de uitgeefster binnenstapten, kwam Paul op mij af, schudde mij de hand en zei: ‘Meneer Vriens, u heeft een heel leuk boek geschreven.’ Op dat moment voelde ik me weer dat kleine verlegen jongetje dat op de lagere school van De Broeders van de Onbevlekte Ontvangenis werd uitgekozen om een gedicht voor te dragen op een ouderavond.

Later in de auto, op weg naar huis, zat ik te juichen: ik was schrijver geworden! Dé Paul Biegel had het zelf gezegd. Daarna leerde ik Paul wat beter kennen en zag hoe zorgvuldig hij omging met andermans teksten. In twee middagen gingen we samen door mijn manuscript heen. Paul zat naast me met een

[p. 224]

stompje potlood en een gummetje in de hand. Regelmatig had hij iets in de kantlijn gekriebeld. ‘Maar’, zei hij dan, ‘als je het niks vindt, dan gum ik het meteen uit. Het is jóuw boek.’ Ik moet achteraf eerlijk bekennen, dat ik eigenlijk álles goed vond, want wie was ik om het níet eens te zijn met Paul Biegel?

Auteur én adviseur

In 1993 besloot ik, na lang aarzelen, het basisonderwijs vaarwel te zeggen. Ik had er bijna vijfentwintig jaar opzitten, waarvan negentien jaar als directeur. Ik vond het onderwijs heerlijk (vandaar die aarzeling), maar het leek me ook fantastisch mij helemaal aan het schrijven te kunnen wijden. Een lang gekoesterde droom ging in vervulling.

In de jaren daarvoor had ik op verzoek van Martine Schaap, vanaf 1988 uitgeefster bij H&W, wel eens een manuscript beoordeeld. Toen zij hoorde dat ik fulltime ging schrijven, verzocht ze mij enkele dagen per maand ‘officieel’ haar adviseur te worden. Ik voelde mij vereerd, maar had ook twijfels. Ik vroeg me af of het wel zo verstandig was zoiets te gaan doen bij je eigen uitgeverij. Mijn vrouw Thérèse verwoordde de twijfels. ‘Wat doe je als er een geweldig nieuw talent opduikt? In feite wordt dat een concurrent van je en het is toch al dringen op de kinderboekenmarkt.’ Thérèse wist waar ze het over had, want ze werkte al jaren in de boekhandel.

Zeven jaar later heb ik er nog steeds geen spijt van dat ik de stap naar het adviseurschap heb gezet. Ik heb gemerkt dat ik in staat ben een min of meer objectief oordeel te geven. Dat heeft, denk ik, te maken met mijn onderwijservaring. Een goede schoolmeester moet mensen objectief kunnen beoordelen, maar hij moet ze ook stimuleren en materiaal aanreiken om te kunnen groeien. Verder was ik al helemaal gek van kinderboeken nog voor ik zelf ooit een boek had geschreven. Van 1973 tot 1975 zat ik onder meer in de Griffeljury.

Prettige bijkomstigheid is dat ik veel vertrouwen heb in Martine Schaap en dat ik (redelijk) goed tegen kritiek kan. Als Martine míjn manuscripten beoordeelt, zet ik moeiteloos mijn adviseurspet áf en ben ik weer gewoon de auteur die het (gelukkig) nog steeds spannend vindt om te horen wat de uitgever van zijn boek vindt. Als adviseur vind ik het vooral leuk om aankomend talent te helpen en mijn steentje bij te dragen aan de verbreding van het fonds van H&W.

Over boeken die de eerste selectie doorstaan, schrijf ik meestal een uitvoerig leesrapport. Ik bespreek (als goed schoolmeester) zowel de positieve als minder positieve kwaliteiten van het boek. Ik probeer zo concreet mogelijk te zijn. Aan vage kreten als ‘de structuur van het boek is zwak’ heeft een schrijver niks. Ik geef een aantal voorbeelden en doe wat ideeën aan de hand waarmee de

[p. 225]

auteur wellicht iets kan. Dikwijls volgt er nog een gesprek. Daarbij probeer ik, net als mijn ‘leermeester’ Paul Biegel, met respect om te gaan met de auteur en zijn/haar boek en ik roep dan ook regelmatig: ‘Het is jóúw boek.’

Bolletje wol op avontuur

Daar zitten Martine en ik dan op ‘de adviseursdag’, zoals het in de loop der jaren is gaan heten. Voor ons ligt een dikke stapel manuscripten. De begeleidende briefjes variëren van zakelijke mededelingen tot zeer persoonlijke ontboezemingen. Mensen die hun hele levensverhaal vertellen of mededelen dat ze al jaren van plan waren om een boek te schrijven. ‘Hier is het en het is echt leuk.’ Er zijn ook vaders en moeders die vaak verhaaltjes vertellen op de rand van het bed van hun kinderen. ‘Onze Erwin en Saskia moeten altijd lachen, dus nu heb ik de verhalen over kabouter Flapdrol maar eens opgeschreven.’

Opvallend zijn de brieven van mensen die vinden dat er maar weinig goede kinderboeken zijn. Zij kondigen aan dat ze in deze leemte zullen voorzien. De liefste brieven komen van kinderen. ‘Willen jullie dit alsjeblieft uitgeven? Mijn juf en mijn ouders zeggen dat het een hééééél leuk verhaal is.’ Deze kinderen krijgen van mij een persoonlijk briefje terug, waarin ik iets zeg over hun verhaal, ze wat tips geef en uitleg dat een boek uitgeven veel geld kost. En ik moedig ze aan om door te gaan. (‘Vraag op school of je juf of meester het wil voorlezen of doe eens mee met een schrijfwedstrijd van een krant of de bibliotheek’) Bij de volwassenen is het onmogelijk iedereen persoonlijk terug te schrijven. Van Holkema en Warendorf zou iemand fulltime in dienst moeten nemen als ze van elk manuscript een leesrapport zouden willen schrijven. Een uiterst ondankbare taak, want over veel boeken is weinig goeds te melden.

Wat mij vooral opvalt, is dat veel auteurs uitgaan van hetgeen ze zelf in hun jeugd gelezen hebben. Regelmatig duiken kabouters, heksen en sprekende dieren op (‘Wim Walvis was ziek, maar toen kwam gelukkig dokter Prikprik’) en gaan fluitketeltjes of bolletjes wol op avontuur. Echte jongensboeken zijn ook nog steeds populair (‘Drommels,’ riep de gringo, ‘die kerel schiet met verstand van zaken!’). Dat geldt trouwens ook voor meisjesboeken (‘Zijn heldere blauwe ogen straalden niets dan eerlijkheid uit’). Er zijn ook pogingen om Dik Trom of Pietje Bel te actualiseren. Net als deze negentiende-eeuwse kwajongens halen de kinderen dan ‘eigentijds’ kattenkwaad uit. Ze plassen in fietstassen, gaan met hun blote billen bij bejaarden voor het raam staan of gooien tegels van een viaduct. Daar word ik erg treurig van. Op zo'n manuscript schrijf ik: ZDR (Zonder Dank Retour).

Ook de toon en de sfeer van veel verhalen wil nog wel eens ouderwets zijn. In een boek over pubers van nu komt het voor dat moeder ‘naar zolder vertrekt

[p. 226]

voor haar was en strijk’, grote zus ‘met een kind wordt geschopt’ en meneer pastoor ‘zijn stijve lid nauwelijks kon verhullen onder zijn soutane’.

De uitgeverij ontvangt vaak verhaaltjes over de éigen kinderen van de auteur (‘Geachte uitgever. Mijn dochter is zo grappig. Ik dacht, ik schrijf het maar eens op’). Meestal is het niet veel meer dan een platte weergave van de werkelijkheid en voegt de schrijver niets toe. Datzelfde geldt voor de verhaaltjes-voor-het-slapen-gaan. Natuurlijk een bijzonder moment van de dag en ouders moeten dat vooral blijven doen. Maar je verzint iets wat voor jóúw kind op dat moment leuk is. Het gaat over Jelle Konijn die óók van zijn fiets is gevallen of Elfje Marieke die óók een pleister om haar vinger heeft. De auteur vraagt zich kennelijk niet af of dat voor andere kinderen wel zo interessant is.

Een ander aspect dat zorgen baart is de schrijfstijl. Auteurs kunnen een leuk idee hebben, maar als dat wordt uitgewerkt in moeizaam geformuleerde zinnen, dan valt zo'n manuscript al snel af. Vanzelfsprekend wordt elke tekst nauwgezet geredigeerd, maar het is niet de bedoeling dat een redacteur het boek opnieuw schrijft. En dan zijn er de manuscripten waarin de auteur laat zien dat hij/zij vaardig is met de pen, maar het plot aan alle kanten rammelt. Vaak adviseren we dan een schrijfcursus.

Kabouters en heksen

Bij de meeste afgewezen manuscripten moeten we, wegens tijdgebrek, volstaan met een standaardbriefje (‘Wij achten uw boek minder geschikt voor ons fonds en zenden het met dank retour’). Vaak weet je na een halve bladzijde al dat een boek niet goed is. Maar ik heb met mezelf de afspraak gemaakt dat ik altijd minstens tien bladzijden lees. Als er dan nog geen énkele aanwijzing is dat het iets wordt, blader ik door het boek en lees hier en daar nog een pagina. Meestal wordt het toch een MDR (Met Dank Retour). Bij de minste twijfel leggen Martine en ik het manuscript aan elkaar voor

Natuurlijk krijgen niet alle kabouter en heksen een ‘MDR'tje’. Mirjam Mous debuteerde bij H&W met Juf is een heks en Monsters mollen. Twee erg geestige en originele boeken. Jules Bedner schreef Silvester. Ik weet nog dat ik het manuscript begon te lezen. Bedner is een ouderwets, maar zeer meeslepend verteller. Silvester is het intrigerende verhaal over een tienjarige jongen die door zijn ouders wordt meegestuurd met een geheimzinnige voerman ‘om groot te worden’. Na twintig bladzijden kwam ik er pas achter dat het boek over kabouters ging. Maar toen had het verhaal mij al zo te pakken, dat ik niet meer terug kon.

Sinds ik adviseur werd, debuteerde een aantal nieuwe auteurs bij H&W. Onder anderen Mirjam Oldenhave (met Donna Lisa en Pizza Pikante), Ellen de

[p. 227]

Wachter (V.I.E.S.- kous), Rom Molemaker (k-Walrave), Francine Oomen (De Computerheks) en Pieter Feller (Het huis op de galgenheuvel).

Onder invloed van de goed geschreven soaps van Carry Slee is ook het aantal manuscripten voor de oudere jeugd (de zogenoemde 12+ boeken) opvallend toegenomen. Sommige auteurs zoeken het in een overdosis aan piemels, condooms en broeken die naar beneden zakken in het fietsenhok van de plaatselijke scholengemeenschap. Anderen kiezen voor loodzware problemen als incest, zinloos geweld, kindermishandeling, pedofilie, drugs, spijbelen, conflicten met ouders en leraren enzovoort. Ik heb overigens geen moeite met dergelijke thema's, maar de vraag is natuurlijk altijd weer: wat dóét de auteur met zo'n onderwerp?

Bij H&W verschenen de laatste jaren jeugdboeken waarin dit soort onderwerpen goed is uitgewerkt, onder anderen van Claire Hulsenbeck, Caja Cazemier en Beatrijs Nolet. En onlangs debuteerde Joost Heyink met De kwetsplek, een humoristisch, maar ook indringend boek over twee jonge mensen die beiden in de problemen zitten. Binnenkort verschijnt Blauwe Kralen, het eerste boek van Karin Hilterman. Zij kent de Turks-Nederlandse wereld van binnenuit en geeft een goed beeld van een Turkse puber die haar weg zoekt tussen twee culturen.

Trends

Terugkijkend op zeven jaar adviseurschap kan ik constateren dat ook manuscripten aan trends onderhevig zijn. Naast de altijd terugkerende kabouters en sprekende konijnen was er een paar jaar geleden een enorme toename van griezelboeken (begrijpelijk), maar ook van maffe en kolderachtige verhalen. Ook het aantal schoolverhalen nam gestaag toe. Kennelijk onder invloed van het kinderboekenweekthema ‘De Tijdmachine’ zaten er in 1997 en 1998 nogal wat historische romans tussen de stapel. De Gouden Griffel voor Robin en God van Sjoerd Kuyper leverde inzendingen op met ‘Robins’ (j/m) die niet in de schaduw konden staan van het zo innemende jochie van Kuyper.

In 1999 hing de doem van het nieuwe millennium over de beginnende auteurs. Dat leverde veel kommer en kwel op én boeken waarin de diepere gevoelens van de hoofdpersoon tot vervelends toe werden geanalyseerd (‘Wat was het toch met haar? Kwam het door haar moeder, haar grote zus of Van Wijk, de Engelse leraar, dat de onrust haar hele lijf doortrilde en in haar hoofd telkens weer het beeld opdoemde van een zwarte vlinder’) Op dit moment constateer ik een klein science-fiction golfje en neemt het aantal computers en gsm'etjes enorm toe...

Voor de oud-schoolmeester in mij valt er af en toe wat extra's te genieten. Vooral als je een manuscript onder ogen krijgt waarin de ideale klas wordt

[p. 228]

opgevoerd. Wat een keurige kinderen! Er viel geen onvertogen woord en niemand werd gepest. Eerst dacht ik nog dat het een persiflage was, maar de schrijver méénde het. Ene meneer Rechtmans (‘een streng doch rechtvaardig onderwijzer’) spreekt zijn leerling Jan de Boer (‘in wezen een goed joch’) bestraffend toe. Het gaat over het feit dat Jan met een prop had gegooid. Dan antwoordt de sul: ‘Sorry meneer, ik had beter moeten nadenken. Ik beloof u dat zoiets nooit meer gebeurt.’ Bij het lezen van deze passage dacht ik héél even: ‘Wat heerlijk lijkt me dat, zo'n klas vol met van die brave Hendrikken.’ Op hetzelfde moment realiseerde ik me dat ik het niet lang zou hebben uitgehouden. Ik zou al snel zélf met proppen zijn gaan gooien.