Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 14

[p. 150]

Vaderloze liefde
Over Zeer kleine liefde van Ted van Lieshout
Edward van de Vendel

Zeer kleine liefde van Ted van Lieshout gaat over de liefde tussen een meneer en een twaalfjarige jongen. De reacties op dit boek waren gemengd. Uit maatschappelijke hoek was er vooral belangstelling voor Van Lieshouts opvattingen over pedofilie. Literaire critici bewonderden zijn poëzie, hoewel sommigen bezwaar maakten tegen het opnemen van gedichten én brieven. Men schreef over de authenticiteit en over het al dan niet autobiografische aspect van de bundel dat de lezer zou kunnen verstikken. Een vormbezwaar. Waar het in deze bundel echt om gaat, is de verwoording van de tragiek van een veel te grote liefde.

De bundel begint met het gedicht ‘Ik dacht dat ik mijn vader zag’. Dit gedicht roept tal van vragen op. Wat zijn vaders voor hun zonen? Waarom kan het kind in dit gedicht zichzelf alleen een bestaan toekennen door te zien dat de zon zich blijft neerleggen op de tafel? Ook zonder schaduw van een vader? Kan het kind zijn eigen schaduw, en daarmee zijn bestaan, nu pas ontwaren - omdat de vaderschaduw ervandoor is? Er niet meer voor blijft hangen? Kun je trots zijn op wat je mist? Waar heeft een kind meer behoefte aan: in de koele schaduw schuilen of dapper lopen in de zon? Wat zijn vaders voor hun zonen? Schaduw? Zon? Eerst zon, dan schaduw? Wat zijn zonen voor hun vaders? Schaduw? Zon? Eerst schaduw en dan zon? We kijken naar de twaalfjarige jongen op het omslag. Waar gaat hij heen? De schaduw in? De zon tegemoet? Wie heeft de foto gemaakt? De meneer die van de jongen blijkt te houden? De meneer waar de jongen van houdt?

Dat de meneer en de jongen van elkaar houden weten we uit gedichten die Van Lieshout eerder publiceerde in Als ik geen naam had kwam ik in de Noordzee uit. Ze staan ook in deze bundel. De jongen ervaart hoe fijn het is om mooi gevonden te worden, en bijzonder, en meer. Maar al snel ziet de jongen in het gezicht van zijn meneer de ogen van een vader zonder zoon. Dan is het al te laat. Er komen zinnetjes van twijfel in hem op: Mij dwingt hij niet, of toch?

In het gedicht ‘Mijn meneer’ licht Van Lieshout verder toe hoe dat moment zich heeft voorgedaan. De meneer neemt het woord vader in de mond. De meneer doet dat, en dan weet de jongen niet meer wat voor liefde hij in zijn handen houdt. De meneer zegt tegen de jongen die in zijn armen ligt:

[p. 151]

‘De vader van die-en-die is dood, net als de jouwe.
Die jongen ziet in mij een soort van nieuwe vader.
Zou het niet fijn zijn als jij mij net zo zag?’

[p. 152]

De meneer doet daarmee iets onvergeeflijk doms.

Ten eerste verbreekt hij zomaar het zegel van de exclusiviteit van deze liefde. Is er dan nòg een jongen? Ten tweede mengt hij door het pure van de liefde een naar stroompje verdriet: hij spreekt het woord vader uit en de dode vader van de twaalfjarige staat ineens toe te kijken vanuit de deuropening. De zon kan niet meer ongestoord naar binnen schijnen. Ten derde verandert hij het karakter van de liefde - nu moet zijn jonge vriendje ineens weer wel bang zijn dat hij eerst het gras moet maaien voordat hij lief gevonden wordt? Zoals een vader dat kan verordonneren?

Waarom doet de meneer dat? Omdat de meneer het ook niet meer weet. Hij weet niet wat voor liefde hij beleeft en hij wil vluchten in een definitie. Hij probeert zijn woorden zo te laten klinken dat het lijkt alsof hij voor zijn jongen wil zorgen. Alsof hij zich over hem heen buigt en hem belooft: ik zal er altijd voor je zijn - omdat een vader er altijd voor je zal zijn.

Maar eigenlijk verwacht hij die zorg op dat moment juist van de jongen in zijn armen. Hij verwacht dat de jongen zich over hèm buigt en hèm toedekt met een functie: u bent mijn soort van nieuwe vader. Het vaderschap als dekentje tegen alle boze blikken van buiten. Tegen de schande van twee vreemd verbonden namen, in schuttinghout gekrast.

De ongelijkheid die in deze liefde besloten ligt keert zich dan tegen de twee geliefden. Hij, de oudere, de meneer, de man die zorgde dat geen deeltje van het lichaam van de jongen op de tocht stond, krijgt zelf last van kou op zijn rug. Hij vergeet zijn omarmende verantwoordelijkheid en wil dat de jongen zijn armen om hem heen slaat. En dat kan niet - een kind kan een volwassene niet vasthouden.

De jongen en de meneer verliezen de brille van hun liefde. Het aanraken is niet meer nieuw en onbenoemd, want zeker één partij heeft behoefte aan liefde met een naam. En met het uitspreken van die naam trekken de verwachtingen een strakke band om de twee geliefden. Deze liefde blijkt een veel te grote liefde te zijn.

Dat de liefde te groot is, blijkt later. De meneer schrijft vijfentwintig jaar na dato een brief en de jongen die intussen zelf meneer is, antwoordt. Er wordt een belofte gedaan: we zullen elkaar ontmoeten, we zullen erover praten, ik schrijf je - maar de belofte wordt niet nagekomen. De jongen die intussen zelf een meneer is, blijft de tocht op zijn rug voelen, kouder zelfs nu, omdat het eventjes weer warm was. De meneer durft wéér niet. Zijn jongen is een meneer die terug praat en zelfs bereid is zijn armen om hem heen te komen slaan, bereid zijn meneer van toen alsnog toe te dekken met een functie. Maar door al

[p. 153]

die bereidwilligheid heen wordt hem bewezen dat hij de jongen van toen niet heeft kunnen vasthouden.

Uit de laatste gedichten van Zeer kleine liefde stijgt de kou op. In het prachtige ‘Ik heb u niet verraden’ schrijft Van Lieshout regels, die we de kleine grote jongen als een mantra horen fluisteren. Vele malen wordt herhaald dat de jongen bereid is, bereid is, bereid is, om langer dan een kind kan duren voor zijn meneer te zorgen. Om zijn naam niet te noemen.

Die bereidheid tekent harde beelden van eenzaamheid. Niet voor niets zien we naast het gedicht een kerkinterieur: leeg. God is dood.

Die eenzaamheid, dat verlies, die leegte weerspiegelt zich in alle van mensen verstoken Dordrecht-foto's uit de bundel. Foto's die nota bene door de twaalfjarige Ted zijn gemaakt. Alsof hij toen al dacht: één mens of geen mensen. En wist wat hij moest kiezen.

Maar vooral in het monumentale laatste gedicht uit de bundel wordt de eenzaamheid opgeroepen. Hier is alles moe en stil. Hier is het dat we ons realiseren dat het leven zelf met zijn onmogelijke beginnetjes van liefde alle warmte weg kan doen waaien. Vooral als de liefde zich te vroeg opdringt en in verkeerde omstandigheden.

De vraag is of de meneer de meneer van de jongen zou zijn geweest als diens vader was blijven leven. Maar die vraag doet er niet meer toe. Er is al teveel zon en teveel schaduw op een twaalfjarige gedaald.

Door deze bundel voelen we eens te meer dat de weg van kind naar volwassene er één van verlies is. Dat voelen we met des te meer pijn - nu Ted van Lieshout laat zien dat een kind levenslang het juichen terug probeert te halen, omdat het ooit gedacht heeft dat het aan het winnen was.

Ted van Lieshout schreef met de hierboven aangehaalde gedichten en het nog niet genoemde ‘Dertig jaar’ nieuwe klassiekers. Om die reden - en om die reden alleen - heb ik één bezwaar tegen de uitgave van dit boek. Het had niet voor de jeugd, maar voor volwassenen uitgegeven moeten worden. Dan was de belangstelling groter geweest. De kritiek misschien ook - maar zeker was het dat de fenomenale gedichten uit deze bundel meer kans zouden maken op een plaats in bloemlezingen met bijvoorbeeld als onderwerp ‘de beste liefdesgedichten van de twintigste eeuw’. Want daar horen ze thuis.

Ted van Lieshout, Zeer kleine liefde. Amsterdam, Leopold, 1999.