Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 14

[p. 146]

Brief aan Wilbert Smulders

In Literatuur zonder leeftijd 50 schreef Wilbert Smulders in het artikel ‘Over de onmogelijkheid van Gerard Reve als kindervriend’ dat jeugdliteratuur en literatuur voor volwassenen wezenlijk van elkaar verschillen. Waar literatuur voor volwassenen zich distantieert van de bourgeois cultuur, ontspruit jeugdliteratuur juist hieruit. Joke van Leeuwen is het niet eens met dit standpunt en dient Smulders in een open brief van repliek.

Beste Wilbert Smulders,

Nadat ik in de vorige Literatuur zonder leeftijd het artikel had gelezen over de visie van de bekende, lezers van zeer uiteenlopende leeftijd vindende, Franse auteur Michel Tournier, begon ik aan uw artikel. Bij de titel bleef ik even haken. Het woord kindervriend komt bij schrijvers die kinderen weten te bereiken over als een merkwaardig anachronisme, dat het op een hoop gooien van potentiële lezers en vriendelijke neerbuigendheid als betekenissen in zich draagt. Bij lezing kreeg ik een paar gedachten die ik nu probeer te formuleren, in de hoop dat ze iets aan de discussie bijdragen. Ik ben geen neerlandica (ik studeerde grafische kunsten en geschiedenis), maar wel ruim twintig jaar bezig met schrijven en tekenen, en ik weet uit ervaring dat ik lezers heb van alle leeftijden.

U stelt dat Ik bak ze bruiner van Reve zich in eerste instantie voordoet als een kindervertelling. Ik denk dat het zich al meteen, in eerste instantie dus, voordoet als een satire voor volwassenen. Het op één hoop gooien van de zogenaamd aangesproken kinderen en de opzettelijke semi-aardige verlekkerdemannen-neerbuigendheid maken duidelijk dat wie hier aangesproken worden niet degenen kunnen zijn die werkelijk neerbuigend worden behandeld: kinderen.

De korte scatologische verhaaltjes gaan niet uit van wat een ‘kindervertelling’ zou zijn, maar van het volwassen cliché idee ervan, de ‘zoetekoek’ zoals u dat noemt. De travestie is op het eerste gezicht herkenbaar (als kind zou ik de verhaaltjes kinderachtig hebben gevonden, dus van een toon die ik letterlijk als neerbuigend zou ervaren). Niemand kan hier ook maar even twijfelen of de man in vrouwenkleren misschien niet toch een echte vrouw is.

Travestie, zegt u, is de strategie bij uitstek om tegenstellingen te problematiseren en hiërarchieën te slopen. Het is een vorm van artistieke guerrilla. Iets van verzet dus. En u koppelt het heel letterlijk aan homoseksuelen en hoe zij, bijvoorbeeld in de jaren vijftig, een dubbelleven leidden. Zoals u dit woord travestie uitlegt, herken ik meteen iets van mijn eigen gronden. Maar het beeld

[p. 147]

van travestie is ongeschikt voor denkende (kleine en grote) vrouwmensen, die bijvoorbeeld ook in die jaren vijftig en zestig maar al te vaak een ander leven wilden inrichten (of zich schiepen) en heel andere zelfbelevingen, gevoelens en ervaringen hadden dan de etiketten, verwachtingen, beperkingen, vastgelegd in boeken van geleerde mannen.

Je kunt als vrouw een mannenpak aantrekken, niemand denkt dat je het overdreven beeld van een man vertegenwoordigt. Maar er zijn andere middelen om je blikveld van onderaf, ondergronds dus zo ongeveer, te cultiveren. Er zijn, in het soort ‘kinderboeken’ die mij aanspreken, die ik ook probeer te schrijven, en waarmee ik lezers vind die daar iets van begrijpen, vele voorbeelden te noemen waarbij hiërarchieën worden omgekeerd, gesloopt zelfs en tegenstellingen volop subversief van een dubbele draai worden voorzien. Ik heb mijn stijl gevonden waarin ik die dubbelheden een plaats geef, mijn even bruikbaar, maar anders vormgegeven ‘stilistisch wapen om zich staande te houden in een leven dat door dubbelzinnigheden werd geterroriseerd’, zoals u dat over de homo's van destijds formuleert, maar wat evenzeer kan gelden voor (beginnende) nadenkende vrouwmensen. U schiet daarom, denk ik, tekort, in uw zeer mangerichte verhaal, als u tegenover die ervaringen van homoseksuelen alleen maar - en in een later stadium - ‘de gemiddelde heteroseksueel’ plaatst (vallen de biseksuelen trouwens weer tussen wal en schip?).

U stelt dan dat de kunst die uit de homoseksuele wereld is voortgekomen, in zekere zin de ware moderne kunst is geworden. In elk geval merken we dat het een heersende, op de voorgrond getreden, visie en uitwerking is.

Vervolgens maakt u een mijns inziens vreemde draai. Tot hiertoe had u het over wie kunst maakt, genereert, er op een zeker niveau over nadenkt. Maar dan, overstappend op het te brede, maar wel uw betoog die richting gevende, begrip ‘kinderliteratuur’ haakt u niet in op de vele publicaties, van Struwwelpeter tot nu, waarin dubbelzinnige uitgangspunten en uitwerkingen tot interessante analogieën kunnen leiden. Anderzijds gaat u zich ook niet afvragen of er veel volwassen lezers bestaan, misschien wel vrouwen, die van Reves vertellingen alleen maar zullen denken dat het flauwe kak- en drolverhaaltjes zijn zonder dat ze die ‘het verstand te boven gaande’ dubbelheden oppikken. Wel gaat u zich nu opeens (voorbijgaande aan alles wat studies hebben voortgebracht en dat kan aansluiten op uw eerdere hypothesen) ernstig afvragen of kinderen het allemaal wel genoeg begrijpen. En omdat u denkt dat ze die dubbelheden niet begrijpen, is kinderliteratuur iets heel anders dan literatuur. Weg literaire discussie. U wordt opeens een neerbuigend soort pedagoog van het nog-niet. Och, u bent niet de eerste die me in de steek laat. Kijkt u maar eens in de bibliotheek

[p. 148]

van mijn stad, misschien ook in die van de uwe. Het belangrijke boek Het geminachte kind van schrijver Guus Kuijer, met destijds in een literair tijdschrift gepubliceerde essays, staat niet bij de essays (die over van alles en nog wat gaan, soms zelfs over kinderen) van zijn collega-schrijvers onder Letterkunde. Nee, het staat bij Opvoeding. Het boek Filosofie van de kinderjaren met de uitwerking van filosofiecolleges van prof. G.B. Matthews staat ondanks zijn titel niet bij Filosofie, maar bij Opvoeding. Geen wonder dat mensen zoals u, volledig bij de tijd als het om uw inzicht in de laatste kunststromingen betreft, weer in de oude clichés vervallen als ze er de kinderliteratuur bijhalen. U plaatst volgens het oude, nog van Rousseau afstammende idee, de kinderliteratuur als vanzelfsprekend bij begrippen als rustig, gecontroleerd, veilig en bourgeois. Over die cliché-ideeën van de kindertijd is al veel geschreven. Over die clichéideeën waar het de kinderliteratuur betreft is ook al heel wat gezegd. Natuurlijk, het woord kinderliteratuur heeft iets onmogelijks. Het heeft een even ten onrechte versmallende connotatie als destijds het woord vrouwenboeken, en tegelijkertijd is het veel te breed, wordt er van alles en nog wat ingestopt, zelfs Ik bak ze bruiner.

Enfin, er bestaan nu eenmaal mensen die zo kunnen schrijven dat ze - wat Beets en Theo Thijssen en nu Tournier van belang achten - kinderen en volwassenen kunnen aanspreken. (En niet omdat die volwassenen stil zouden zijn blijven staan, daar heb ik, net als over dat subversieve, al eens eerder lezingen en artikelen aan gewijd).

Rousseau las als kind met zijn vader alles wat er bij hen thuis in de boekenkast stond (toen werden romans nog een beetje minachtend bekeken). Hij heeft daar ontroerend over geschreven in zijn Bekentenissen, maar in zijn Emile zegt hij dat jongens tot hun twaalfde maar beter niets kunnen lezen, omdat boeken verderflijk zijn. Deze onvruchtbare dubbeldenkerij bestaat nog steeds bij vele volwassenen.

U vergeet bovendien dat alle schrijvers zelf volwassenen zijn. Die zogeheten ‘kinderblik’ is dus in zijn wezen dubbel. En dat het een versmallende pedagogische houding is waardoor kinderliteratuur alleen maar wordt gezien als inwijding. Als beter-weetliteratuur dus (die ook bestaat, natuurlijk, maar daar heb ik het hier niet over, want zo schrijf ik niet). Er bestaan heel andere boeken, letterlijk ondergrondse. En er zijn studies gewijd zijn aan underground-teksten op speelplaatsen, vol van allusies op geweld, seks en voortplanting. (Die laatste noemde u als een van de grote thema's; waar blijft die binnen uw visie?) Niks zoetekoek en bloedeloos. Ik vind het dus ook oninteressant en weerlegbaar om te denken dat dit soort literatuur alleen trendvolger kan zijn - en dat niet alleen

[p. 149]

omdat er een heel verhaal te houden is over de beeldende kant (hoe bijvoorbeeld, zoals ik onlangs in een boeiende lezing hoorde, de beelden in Struwelpeter de tekst anarchistisch op zijn kop zetten). Ik denk dat er een stroming is binnen de kinderliteratuur (nogmaals, dit te brede en te nauwe woord vertroebelt de discussie), waarvan aantoonbaar is dat deze niet vanuit de pedagogie is ontstaan, maar misschien wel in samenhang met de terzelfder tijd opgebloeide groteske. Net zoals je nu misschien kunt stellen, dat deze iets te maken kan hebben met de omkering van de steeds realistischer opgevatte romankunst (waartegenover Kundera allerlei andere, maar niet doorgezette mogelijkheden noemde). Maar goed, ik ben geen neerlandica. Wel een kunstenaar.

(Trouwens, ik ben lang voor Amnesty International actief geweest en weet dus dat je moet gaan opletten zodra de verzetsstrijders die je gesteund hebt op de plaats van de macht komen. Ik vraag me voorzichtig af de door u genoemde ‘gevaarlijke’ onderwerpen niet al zodanig getrivialiseerd zijn dat ze niet dubbelzinnig zullen blijven, maar juist meer en meer geschikt voor de (beeldende) equivalenten van wat we lectuur noemen.) (En misschien zit de schoonheid, sinds ze haar gezicht heeft verbrand, wel ondergrondser dan we denken.)

Een hartelijke groet. Als ik uw adres krijg, stuur ik u met plezier een exemplaar van mijn jongste boek toe (er zijn stellen (m/v; m/m) die elkaar voor het slapen gaan een bladzij van mijn Kukel of lep! voorlezen, heb ik vernomen; maar ik heb ook jonge mensen voor mijn neus gehad, die zeiden dat ze als kind jaren met een boek van mij hebben geleefd; terwijl anderen vragen waarom ik niet ‘gewoon’ schrijf).

(Paul de Leeuw - door u postmodern genoemd - heeft nu een hit met een liedje over de zondag die niet meer is zoals vroeger. Het kan niet burgerlijker, dus hij moet ook op gaan letten, denk ik dan.)

Joke van Leeuwen