Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 14

[p. 44]

‘Als je niet kunt tekenen, kun je het ook niet op de computer’
Fiel van der Veen over digitaal tekenen
Wilma van der Pennen

Fiel van der Veen is een van de weinige illustratoren van kinder- en jeugdboeken die veel gebruik maakt van de computer. Een apparaat dat bij de critici ten onrechte een slecht imago heeft, vindt hij. De computer stimuleert juist tot veelvuldig uitproberen en experimenteren.

Zijn werkkamer wordt gedomineerd door een indrukwekkende computer met bijbehorende apparatuur, hoewel een schildersezel, potloden, kwasten en lapjes ook niet ontbreken. In plaats van ladenkasten met originelen heeft hij rijen cd'tjes, waarop de met de computer gemaakte illustraties worden ingebrand en bewaard.

Detail van illustratie uit De tovenaarsleerling (opnieuw verteld door Vic Sjouwerman), een combinatie van aquarel (figuurtjes en beesten) en computertechniek

[p. 45]

Detail van illustratie uit De tovenaarsleerling

Maar het begint allemaal gewoon met een potlood en een papiertje. ‘Ik wil het directe contact met het materiaal niet kwijtraken, en dat gebeurt wanneer je meteen met de computer begint te tekenen’, vertelt Fiel van der Veen. Hij demonstreert de plastic tekenpen, die werkt als een muis en die naar wens drukgevoelig ingesteld kan worden (dik of dun, hard of zacht, veel of weinig pigment, veel of weinig kleurkracht) en de ‘penselen’, aan te klikken iconen op het scherm. Er kan veel, maar toch kiest hij bewust voor een handgemaakte schets als beginpunt.

Deze compositieschets wordt gescand en met de computer ingekleurd. Daartoe stelt hij eerst een palet samen. ‘Eigenlijk is het een suf machien. Hij doet zelf niets. Alles wat je wilt hebben, moet je erin stoppen en dan kun je het bewerken. Uit zichzelf doet het niks. Het is een zoemende doos met lampjes eraan.’ Het palet is een speciaal voor een boek ontworpen geheel van kleuren, net als op een gewoon palet door Van der Veen zelf gemengd. Het verschil is alleen dat dit palet digitaal bewaard wordt en altijd opnieuw, in dezelfde kleurensamenstellingen gebruikt kan worden. ‘Dit palet droogt niet in. Sterker nog, het wordt niet eens nat. Je kunt na een jaar precies dezelfde kleuren gebruiken om een aanvullend plaatje te maken.’ Voor bijvoorbeeld De zwerftochten van

[p. 46]

Schoongemaakte scan van de schets uit De zwerftochten van Aeneas (naverteld door Paul Biegel)

Aeneas maakte hij een speciaal palet passend bij de beschrijvingen in de tekst: ‘Er zitten archeologische dingen in, scherven, aardewerk dat opgegraven is. Dat vergt een speciaal palet, dat voor andere dingen niet te gebruiken is.’ Het inkleuren gebeurt in lagen. De schets wordt in onderdelen uitgesplitst, laag voor laag ingekleurd en als een soort transparante vellen over elkaar gelegd. Alles wat ‘buiten de lijntjes’ valt, wordt in een handomdraai weggehaald met een simpele druk op delete. In de traditionele manier van schilderen is het weghalen van dergelijke zaken erg tijdrovend: je moet wat je weg wilt hebben wegwitten, wegkrabben of uitdekken. ‘Hier is het veel simpeler. En je kunt evengoed de randjes laten vervagen of de korrelige

Het zwart van de schetslijn is teruggebracht tot lichtgrijs. In aparte lagen is de figuur en de kleding digitaal geschilderd

structuur van potlood- of krijtlijnen behouden, waarmee de schilderachtige contour van de traditionele manier van werken bewaard blijft.’

Om structuur aan te brengen in de kleurvlakken maakt hij scans van bewerkt papier. Een gesponsd vel bijvoorbeeld levert een aquarelstructuur. Wat op doek of papier niet kan, kan met de computer wel. ‘Je kunt structuren inscannen en

[p. 47]

in je kleuren verwerken. Op de traditionele manier zou je daar dagen zoet mee zijn. Je kunt eindeloos inscannen en de meest fantastische collages maken, waar geen schaar of lijm aan te pas komt.’ Zelf maakt Van der Veen weinig

In aparte lagen zijn de vlerken geschilderd en is een structuur in de vlerken aangebracht

gebruik van bestaande standaard computerstructuren. Hij maakt de lijnen en structuren vrijwel allemaal zelf met de hand.

Stimulans om te experimenteren

Een van de voordelen van het gebruik van de computer is dat het inspireert tot experimenteren. De mogelijkheden zijn talloos, en alles wat je onderneemt en wat niet bevalt, is snel ongedaan te maken. Je kunt blijven uitproberen en direct de resultaten beoordelen.

Ook kun je speciale effecten bereiken.

Als voorbeeld laat Van der Veen de drukproeven zien van het inmiddels verschenen prentenboek De tovenaarsleerling, naar een ballade van Johann Wolfgang Goethe, opnieuw verteld door Vic Sjouwerman. De illustraties zijn ook hier eerst op de gewone manier gemaakt en gekleurd, gescand en daarna overgeschilderd met een nieuwe laag eroverheen. Het resultaat is dat er weerspiegelingen in zitten en een transparantie die nooit met de kwast te bereiken zijn. Het effect is soms bijna filmisch: ‘Hoe zo'n ventje met die bijl in de weer is, al die bewegingen eromheen. Dat is vrijwel niet te schilderen. Je zou twee maanden op zo'n plaat zitten te werken. Dat gaat niet.’

Voor Paul Biegels boek Laatste verhalen van de eeuw maakte Van der Veen kleine tekeningetjes die op houtsnedes lijken, maar ook op de computer

[p. 48]

gemaakt zijn. Ook hier geldt dat een eenmaal ‘weggesneden stuk hout’ met gemak weer teruggeplakt kan worden.

Nog een voordeel is dat het uiteindelijke resultaat na drukken dichter bij het origineel ligt dan wanneer er gedrukt wordt vanaf een handgemaakte illustratie.

Kalan, ‘digitale houtsnede’ uit Laatste verhalen van de eeuw (Paul Biegel)

Drukken vanaf het origineel levert altijd verschraling op. Kleuren worden eruit gefilterd en op een andere manier met drukinkt weer opgebouwd. Hoogte in de verf wordt teniet gedaan. Illustraties die op de computer zijn gemaakt kennen dit nadeel niet. Er is een programma ingebouwd dat precies de grenzen aangeeft welke kleur in het drukproces nog haalbaar is en welke kleur gaat vervuilen. Je kunt daar vooraf dus rekening mee houden en het maximum aan bereik eruit halen.

Typografie

Van der Veen specialiseerde zich tijdens zijn opleiding aan de Academie voor Beeldende Kunst in Arnhem in typografie en illustratief tekenen. Zijn eerste baan vond hij bij uitgeverij De Arbeiderspers, waar hij zich bezig hield met boekverzorging: vormgeving en belettering. Daar ligt, naast het maken van illustraties, nog steeds zijn hart. Hij maakte boekjes in zeer kleine oplagen voor zichzelf, omdat hij graag met alles rond het boek bezig wil zijn: zelf de letters uitzoeken, het boek in elkaar zetten. Hij heeft daarmee een bescheiden verzameling kunstenaarsboekjes opgebouwd die uniek is. Deze Spielerei ziet hij als vorm van experimenteren. ‘Je zoekt steeds naar de beste vorm

Reus, ‘digitale houtsnede’ uit Laatste verhalen van de eeuw (Paul Biegel)

bij een verhaal. Of naar een bijzondere bindwijze.’ Hij laat een boekje zien dat hij samen met Willem Wilmink maakte en dat op ingenieuze wijze in elkaar is

[p. 49]

gezet, zonder gebruik te maken van touw, lijm of nietje. Het is slechts één voorbeeld van de beeldschone werkjes die hij maakte.

Vlo, ‘digitale houtsnede’ uit Laatste verhalen van de eeuw (Paul Biegel)

Van Laatste verhalen van de eeuw, onlangs bekroond met de Woutertje Pieterse Prijs, nam Van der Veen de hele opmaak voor zijn rekening. Samen met Biegel bepaalde hij het lettertype, corpsgrootte, interlinie, de hele lay-out. ‘Dat heeft enorme voordelen. Je kunt meteen op het scherm zien hoe de verhouding ligt tussen de illustraties en de vormgeving. Je kunt er een harmonie inbouwen. Aan Biegel vraag ik weleens een zin of een alinea aan te passen, omdat het anders typografisch niet mooi uitkomt. Je bent dan echt met z'n tweeën bezig een boek te maken. Met Henk van Kerkwijk heb ik dat ook wel eens zo gedaan. Een ideale manier van samenwerken.’ Dat het resultaat ernaar is, blijkt uit de onderscheiding die Van der Veen kreeg voor De zwerftochten van Aeneas, in feite het eerste boek dat hij helemaal op de computer illustreerde en vormgaf. Nog voor de publicatie bleek zijn bijdrage goed voor de BNO-Illustratorenprijs 1997 in de categorie boek.

De reacties op het recente, met computer gemaakte illustratieve werk zijn verdeeld. Enerzijds is er de officiële bekroning, anderzijds staat de kritiek veelal afwijzend tegen het gebruik van de computer. ‘Het woord computer heeft een negatieve klank voor sommigen. Ik denk dat dat een gebrek aan kennis inhoudt, die vaak uit de literaire hoek komt. Men weet te weinig van het materiaal, de emotie die verbonden is met het schilderen en tekenen. Als het niet met de kwast is geschilderd, kan het niets wezen. Maar in feite gebeurt er hetzelfde: of je nu met de computer of met een kwast schildert. Men blijkt angst te hebben voor het nieuwe en laat het oordeel daarvan afhangen.’ Misschien speelt een rol dat verschillende

Zoeli, ‘digitale houtsnede’ uit Laatste verhalen van de eeuw (Paul Biegel)

[p. 50]

programma's mogelijkheden hebben om ‘ordinaire dingen’ vol glitter en glans te doen. ‘Dat geeft de computer een bepaald imago. Bovendien denkt men dat het eenvoudig is. Maar als je niet kunt tekenen, kun je het ook niet met de computer.’

Cd-roms

Van der Veen werkt inmiddels een jaar of vier met zijn huidige computer. Om zich gebruik en bediening eigen te maken had hij zo'n drie maanden nodig. Daarvoor werkte hij met een minder geavanceerde computer, waarmee hij onder meer illustraties voor de krant maakte. Het heeft zeker een half jaar geduurd voordat hij de illustraties in digitale vorm aan de uitgever durfde te leveren. ‘Het was aanvankelijk best moeilijk om het naar buiten te verkopen. Het duurde even voordat het vertrouwen gewekt was in deze vorm van aanleveren.’

Van der Veen werkt in opdracht aan de typografie en lay-out van bijvoorbeeld rapporten en publicaties en ontwerpt internetsites voor bedrijven, samen met zijn partner in leven en werk Ingrid Joustra. Uit die samenwerking groeide in feite het gebruik van de computer voor zijn kinderboekillustraties. En dankzij zijn andere werkzaamheden was de investering in de kostbare apparatuur haalbaar. Hij vermoedt dan ook dat weinig illustratoren tijd en geld willen en kunnen investeren in dergelijke apparatuur. ‘Er zit wel een toekomst in, omdat de apparatuur op termijn goedkoper zal worden en er voor kinderen veel vaker iets op cd-rom wordt gezet.’

En dan blijkt er nog een werkkamer te bestaan met nog zwaardere apparatuur. Deze gebruikt hij voor het maken van cd-roms, internetsites en bijvoorbeeld een educatief programma voor een museum. Opeens beweegt alles, klinkt er hondengeblaf, roepen uilen door de nacht en vullen vrolijke melodieën de werkruimte. De werkzaamheden blijken zich steeds verder uit te breiden. Joustra begon met het maken van filmpjes en bewegende beelden. Sinds kort werken ze samen aan deze projecten, waarbij volgens Van der Veen het beroep illustrator een geheel nieuwe invulling krijgt. ‘Je moet je bezig gaan houden met geluid: de combinatie van geluid en beeld, de timing ervan. Het hele vak van illustrator wordt zodoende erg breed.’

Niet alles is geschikt om op de computer gemaakt te worden. ‘Het apparaat staat heel vaak uit. Sommige dingen kan ik sneller met de kwast maken. Ik denk dat ik het momenteel fifty-fifty doe. Aan de hand van een manuscript beoordeel ik welke manier van illustreren er het best bij past.’ Ondanks de voordelen die het gebruik van de computer hem biedt, idealiseert hij het niet. De schildersezel zal dan ook voorlopig nog niet naar de zolder verdwijnen.