Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 13

[p. 393]

Berichten van buiten
Vakliteratuur
Wilma van der Pennen

Adolescentenromans

Heinrich Kaulen, ‘Jugend- und Adoleszenzromane zwischen Moderne und Postmoderne.’ In: 1000 und 1 Buch (1999) nr. 1, blz. 4-12.

Na definiëring van het begrip jeugdliteratuur als een subsysteem van het algemene literatuursysteem, waarvan de actuele invulling afhankelijk is van de maatschappelijke omstandigheden en dominante culturele factoren, doet de auteur een poging enkele trends te onderscheiden die momenteel significant zijn voor de jongerencultuur en onderzoekt hij de consequenties daarvan op de ontwikkelingen binnen de jeugdliteratuur.

Kaulen, wetenschappelijk assistent aan het Institut für Literatur und Sprache und ihre Didaktik van de universiteit van Hannover, signaleert drie belangrijke ontwikkelingen. In de eerste plaats duurt de periode die men aanduidt met jeugdjaren steeds langer. De overgang naar volwassenwording, traditioneel gemarkeerd door huwelijk, het stichten van een gezin, de maatschappelijke carrière en het verwerven van sociale autonomie, vindt op steeds latere leeftijd plaats, tot zelfs rond of na het dertigste levensjaar. Een tweede belangrijke ontwikkeling is de toenemende individualisering en het ontstaan van diverse, relatief autonome subculturen. Men kan niet langer generaliserend spreken van ‘de jeugd’. Tot slot signaleert Kaulen het toenemend belang van de verschillende media. De dertigers van nu vormen de eerste generatie die meer beïnvloed lijkt door het gesproken dan door het geschreven woord. De pubers van nu zijn opgegroeid met computer, televisie, video enzovoort.

Dit alles heeft zijn weerslag op de jeugdliteratuur. Kaulen onderscheidt drie actuele tendensen: een verandering in de onderwerpkeuze en (verhaaltechnische) aanpak, een daaruit voortvloeiend afnemend onderscheid tussen jeugden volwassenenliteratuur en het loslaten van pedagogische oogmerken. Dit weerspiegelt zich het duidelijkst in de zogenoemde adolescentenromans. Kaulen definieert deze als een subgenre van de jeugdliteratuur, naast onder meer de historische, fantasie- en detectiveroman. Kenmerkend acht hij de geschetste levensfase van de protagonisten, hun zoektocht naar de eigen identiteit en zingeving van het leven, de psychologische uitwerking van de personages, en een (voor de jeugdliteratuur) nieuw arsenaal aan verhaaltechnieken. Hij schetst ver-

[p. 394]

volgens de ontwikkeling van de adolescentenroman in het Duitse taalgebied, die sterk is beïnvloed door de Amerikaanse literatuur, en gaat in op de laatste trends, samengevat onder de term postmodernistische adolescentenromans, waarbij hij aandacht besteed aan de weerspiegeling van de eerder genoemde maatschappelijke en culturele ontwikkelingen. Als exponenten van dit genre noemt hij onder andere Brett Easton Ellis en Irvine Welsh (Trainspotting).

In een helder schema geeft Kaulen tenslotte de verschillen en overeenkomsten aan tussen de sociaal-emancipatorische jeugdroman en de postmoderne adolescentenroman.

Experimentele jeugdromans

Ralf Schweikart, ‘Kleine Torte statt vieler Worte.’ In: 1000 und 1 Buch (1999) nr. 1, blz. 14-23.

Schweikart, lector bij Rowolt Taschenbuchverlag, onderzoekt taal en stijl in de hedendaagse jeugdroman. Hij onderscheidt daarbij drie groepen: ‘Rollenprosa’, ‘Postmoderne Sprach- und Bilderwelten’ en ‘Alltagsironisierung’. Hij noemt voorbeelden van (niet in het Nederlands vertaalde) boeken die gemeen hebben dat ze de grens tussen jeugd- en volwassenenliteratuur laten vervagen dan wel ontkennen, maar wel duidelijk als jeugdboek op de markt zijn gebracht en als zodanig ontvangen zijn. Aan de hand van deze voorbeelden toont hij de trends.

Exemplarisch voor het ‘Rollenprosa’ is Ich ganz cool van Kirsten Boie, een experimentele roman waarin de ik-verteller gebruik maakt van jongerenspreektaal in een combinatie van directe rede, monologue interieur, reflectie en beschrijving, wat een hectisch geheel aan korte en onvolledige zinnen oplevert, vol uitroepen, korte dialogen en subjectieve waarnemingen. Met dit alles wordt het levensgevoel van adolescenten uitgedrukt.

In de ‘Postmoderne Sprach- und Bilderwelten’, waarvan als voorbeeld onder meer Weetzie Bat van Francesca Lia Block wordt genoemd, valt de name dropping op: alles wordt met naam en toenaam genoemd (kledingmerken, restaurants, drankjes, alles wat en vogue is). In genoemd boek is zelfs een glossarium van gebruikte namen opgenomen. Via de name dropping wordt de dagelijkse werkelijkheid van de protagonisten gedefinieerd, het geeft uitdrukking aan een persoonlijk levensgevoel. De namen zijn codes.

Stilistisch kenmerkend voor de ‘Alltagsironisierung’ is de aaneenrijging van dialogen, zonder dat nog duidelijk is wie wat zegt. Als voorbeeld wordt genoemd Relax van Alexa Hennig von Lange. Daarin geen doelgerichte gesprekken, maar voortschrijdend gekeuvel over de meest uiteenlopende zaken, met vaak woordelijke herhalingen. Het moet werken als een film in het hoofd van de lezer.

[p. 395]

Schweikart besluit met de wens dat deze recente ontwikkelingen binnen de jeugdliteratuur een vervolg zullen krijgen. Alleen zo kunnen uitgeverijen volgens hem het jonge publiek voor zich winnen.

Religie & jeugdliteratuur

Themanummer Children's Literature Association Quarterly 24 (1999), nr. 1: Religie in de jeugdliteratuur.

In dit themanummer een aantal pittige artikelen over religie in de jeugdliteratuur en het effect ervan op de jonge lezer. Clare Bradford opent met een bijdrage over het religieuze aspect in Australische koloniale teksten en de relatie tot de Aboriginal spiritualiteit. Religie in dit soort teksten diende om het kolonialisme te rechtvaardigen.

In de bijdrage van Weimin Mo en Wenju Shen gaan de auteurs in op de didactische rol en invloed van religieuze literatuur op het leven van (Chinese) kinderen, uitgaande van The Classic of Filial Piety en het supplement daarop, waarin de orthodoxe canon van het Confucianisme is vastgelegd. James Whitlark bekijkt het werk van Rudyard Kipling, die de Anglicaanse liturgie parodieerde in bijvoorbeeld A General Summery en het Britse imperialisme aan de kaak stelde, ook in zijn werk voor kinderen. Jungle Book wordt als voorbeeld gesteld en uitgebreid geanalyseerd.

Verder bevat het nummer een bijdrage over het religieuze syncreticisme in de hedendaagse Griekse jeugdliteratuur (Meni Kanatsouli) en bespreekt Andelys Wood twee boeken die gesitueerd zijn in deze tijd en waarin de heilige St. Cuthbert een rol speelt, The wind eye van Robert Westall (1976) en Cuddy van William Mayne (1994).

Nederlandse literatuur vertaald

Themanummer Eselsohr (1999) nr. 7: Europese kinder- en jeugdliteratuur.

Altijd interessant om te weten wat buitenlandse vakbroeders over Nederlandse kinderboeken zeggen. Over Nederland geen overzichtsartikel (wel een over de Scandinavische kinder- en jeugdliteratuur), maar korte besprekingen van een aantal in het Duits vertaalde, oorspronkelijk Nederlandse boeken. In volgorde van bespreking: Richtig dicke Freunde van Toon Tellegen, waarin de oorspronkelijke illustraties het veld moesten ruimen voor nieuwe van Wiebke Oeser; Helden auf Socken van Annie Makkink (Marit Törnqvist mocht blijven); Schwarz wie Tinte ist die Geschichte von Schneewittchen und den sieben Zwergen met tekst en illustraties van Wim Hofman; Kampf ums Glück van Lydia Rood; Das Messer

[p. 396]

an der Kehle van Gonneke Huizing en Ein berühmter Trommler van Wiel Kusters en Joep Bertrams.

Een paar citaten:

‘Richtig dicke Freunde ist ein Buch, das man wie einen guten Freund am liebsten immer bei sich hat und nie wieder missen will. Ein Buch, das auch für Erwachsene lesenswert is.’ (Christine Haun).

‘Ein besonders schön gestaltes Buch, dessen Geschichte immer wieder zum Lesen, Schauen, Nachdenken anregt.’ (Hildegard Radebold over Helden auf Socken).

‘Ein wunderschönes Buch für Erwachsene und Kinder.’ (Radebold over Schwarz wie Tinte..).

Vertellen

Anne Pellowski en Cecile Beijk, Vertellen in kleine kring: een handboek. Biblion Uitgeverij, 1999. (Oorspr.: The family storytelling handbook: how to use stories, anecdotes, rhymes, handkerchiefs, paper, and other objects to enrich your family traditions. Simon & Schuster Children's Publishing Division, 1987).

Op de titelpagina staat een duidelijke omschrijving van wat het boek te bieden heeft. ‘Hoe je verhalen, anekdotes en rijmpjes kunt vertellen en waar je ze vandaan haalt. Hoe je zakdoeken, poppetjes en andere spulletjes kunt gebruiken bij het vertellen in groepen, in clubhuizen, in bibliotheken, op scholen, in crèches, bij naschoolse opvang, in peuterspeelzalen en... gewoon thuis. Met veel voorbeelden.’

Cecile Beijk koos niet voor een letterlijke vertaling van het handboek van de bekende Amerikaanse vertelster Anne Pellowski, maar voegde toe en bewerkte. Haar manier van presenteren werkt enthousiasmerend en de vele praktische voorbeelden en tips, met name in het tweede deel zullen menig terughoudende verteller wellicht over de streep kunnen trekken en behoeden voor valkuilen.

In het eerste gedeelte wordt kort ingegaan op het waarom en wanneer, en het hoe en wat. Hier wreekt zich de gekozen aanpak: er dienen zich twee ik-vertellers aan, weliswaar keurig voorzien van initialen (A.P. en C.B.), maar het leest niet lekker. De toegevoegde voorbeelden zijn soms overduidelijk Nederlands, de oorspronkelijke overduidelijk Amerikaans. Het geeft een wat rommelige indruk, waardoor de aandacht wordt afgeleid van wat de auteur en bewerkster te zeggen hebben. De kracht van dit boek (het woord handboek is toch wel wat zwaar voor het gebodene) ligt dan ook met name in de praktische bruikbaarheid ervan. De lijst van adressen en organisaties van verhalenvertellers moet bedoeld zijn voor mensen die na lezing concluderen dat zij het vertellen beter aan een professional kunnen overlaten.