Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 13

[p. 357]

‘Ik probeer rechtstreekser te schrijven’
Hans Hagen over het schrijven van een persoonlijk boek
Joke Linders

‘In Rec-Play komen situaties voor die in het leven van de auteur een belangrijke rol hebben gespeeld,’ aldus de flaptekst van het nieuwste boek van Hans Hagen. Is dat een verhullende omschrijving voor autobiografie? Een interview met de schrijver.

In het enigszins bruine filmvenstertje op het omslag is een kwart deel van een meisjeshoofd te zien: een stralend oog, een vlechtje langs haar oor. De rest van het gezicht, in paarsblauwe tinten, valt buiten het zoeklicht. Een tegenlichtopname van een jong meisje dat veel gelijkenis vertoont met de vrouw van de auteur. Zo'n foto legt nadrukkelijk een verbinding tussen de wereld van de auteur en de inhoud van het boek.

Is dat opzet en wat wil je daarmee zeggen?

‘Dat is Monique niet, hoor. Dat is Imme, onze dochter, toen ze dertien was, hier achter in de tuin. Die foto past ontzettend goed bij wat er in dit boek gebeurt en Imme had er geen bezwaar tegen. Integendeel, ze vond het wel leuk.’

De blik van het meisje op het omslag maakt duidelijk dat het opnemen en afspelen in de titel alles met liefde of verliefdheid van doen heeft. Rec-Play bestaat uit 33 korte, krachtige hoofdstukjes die als ogenschijnlijk losse scènes achter elkaar zijn gemonteerd. Pas aan het einde blijkt dat die stukjes deel uitmaken van een hecht gestructureerd scenario dat op verschillende momenten in de tijd en vanuit wisselend standpunt is verfilmd. De ene keer vanuit Emma, de andere keer vanuit Teye. Samen vertellen de scènes het verhaal van twee jonge mensen. Hoe ze elkaar ontmoeten, hoe hun mooiste dag eindigt in een drama, hoe Teye niet alleen zijn kat verliest, maar ook zijn broer, zichzelf, en tenslotte zelfs zijn vriendin kwijt dreigt te raken.

Is dat allemaal autobiografisch?

‘Ja en nee. Een deel van het boek is gebaseerd op wat je werkelijkheid zou kunnen noemen, op ervaringen uit mijn leven. Maar tegelijkertijd is het fictie. Er zaten allemaal flarden in mijn hoofd en ik weet allang niet meer wat het eerst kwam. Dat van die kat is iets wat we zelf beleefd hebben. We hebben, twintig jaar geleden, toen onze kat spoorloos verdwenen was, een helderziende geraadpleegd.

[p. 358]

Hans en Monique Hagen

[p. 359]

De juistheid van zijn bevindingen heeft me toen me wel geraakt, maar dat materiaal had ik al eens gebruikt, voor een verhaal in de bundel Dit is echt gebeurd.’

‘Er zit ook een verhaal in over hoe twee mensen elkaar vinden en weer kwijtraken. Dat heeft helemaal niets met mijn leven te maken, dat is een algemene kwestie. De fragmenten over het kweken van schimmels daarentegen zijn geënt op wat een vriend me eens vertelde, over een schimmeltentoonstelling die hij had gezien. Dat leek me zo leuk dat ik zelf aan het experimenteren sloeg en allerlei dingen in bakjes begon te doen om te zien wanneer en hoe die schimmels zich zouden ontwikkelen. Maar toen ik die vriend er later over aansprak, kon hij er zich niets meer van herinneren! Is dat niet vreemd? Hoe kwam ik er dan aan? Ik kan me niet herinneren dat ik het gedroomd, gelezen of gezien heb. Moeilijk te begrijpen hoe de geest van een mens werkt.’

‘En dan was er de geschiedenis van mijn broer Wim die ik nog eens wilde schrijven. Niet zozeer omdat ik zijn verlies moest verwerken. Dat heb ik al gedaan in Salto Natale. Het zit ook in De man met de rode jas en zelfs in Gilgamesj, dat ik tegenkwam toen Wim net dood was en waarschijnlijk om die reden zoveel indruk op me maakte. Twintig jaar na dato ben ik daar heel rustig over. Het gaat me eerder om wat daaronder ligt. De vraag naar wat je allemaal kan overkomen, en hoe je daarop reageert. Een mens is immers totaal overgeleverd aan wat er met hem of haar gebeurt.’

‘Die scène met die ijsschots had ik al veel eerder bedacht, maar nog nooit gebruikt, terwijl de gebeurtenissen in het verpleeghuis deels teruggaan op de ervaringen met mijn eigen moeder en deels op die met mijn oma. Ik kan nog voelen hoe het was om haar in die rolstoel rond te rijden. De eerste keer dat ik haar samen met Monique bezocht, zei ze “worden jullie maar heel gelukkig samen”. Dat is me altijd bijgebleven. En Soetekouw is de directeur van mijn middelbare school, al was die nog erger, en de conciërge is gemodelleerd naar iemand op Immes school. Die is uitgeroepen tot de beste conciërge van Nederland. Zo zit er nog veel meer in dat mensen uit mijn omgeving kunnen herkennen. Maar al die ervaringen of gebeurtenissen gaan door de filter van het schrijven.’

In gedichten, maar ook in interviews liet Hagen al eerder doorschemeren hoezeer de ontijdige dood van een oudere broer hem had geraakt:

Morgen haal ik hem in
morgen sterft hij voor de vierde keer

[p. 360]

 

ben ik dan groter

 

word ik ouder

 

wordt mijn grote broer mijn kleine

 

mijn ogen vind ik

 

in de spiegel

 

maar waar zijn de zijne.

Vanuit zo'n gedicht is Rec-Play makkelijk te lezen als een uitwerking van het zoeken en verlangen naar die broer.

‘In mijn optiek is het geen boek over de dood. Ik zou ook niet graag bekend staan als iemand die altijd over de dood schrijft. Het is eerder een zoektocht naar hoe mensen reageren als ze door een groot en duister verdriet in een isolement raken. Als Teye, wanhopig op zoek naar zijn verdwenen kat, een meisje met betoverend mooie ogen ontmoet, klikt het meteen. Maar op de dag dat daar iets moois uit groeit, rijdt zijn broer in Duitsland met honderd kilometer per uur tegen een bijna stilstaande vrachtauto. Tien dagen later is deze Jikke definitief dood. Het enige dat blijvend aan hem herinnert, is zijn videocamera. Dat erfstuk wordt de strohalm waaraan Teye zich vastklampt en hem tot een registrerende, kille camera maakt die alles dreigt te vernielen.’

‘Er zitten meer dingen in die ik spannend vond om te schrijven. Die stukjes waarin Emma en Teye voor het eerst aan elkaar friebelen, waren een minstens even grote uitdaging. Zoiets had ik nog niet eerder gedaan. Dit boek heeft alles te maken met “niet moeilijk meer willen doen”, “duidelijk willen zijn”, “niet allerlei dingen verstoppen”. Indertijd, met dat boek over reïncarnatie (Als je van een wolk valt, later herdrukt als Kom terug, jl), had ik allerlei persoonlijke en essentiële zaken weggehaald of verstopt, uit angst voor herkenbaarheid. Ik wilde niemand belasten. Maar toen Paul Biegel zei dat het in een goed boek juist om dat soort authentieke dingen gaat, durfde ik ze er weer in te zetten.’

‘In feite gaat Rec-Play over liefde en het verlies van liefde. Dat wat er tussen Teye en Emma gebeurt, is belangrijker dan de dood van de broer. In Emma zit een soort onbegrip naar Teye. Dat had ik ook. Op de avond van Wims dood, was er een prachtige zonsondergang. Ik weet nog dat ik toen tegen Monique zei: “Nu zou het niet erg zijn om dood te gaan.” Zo volmaakt en ontroerend was het. Toen we thuis kwamen, lag daar het briefje over mijn broer en zijn ongeluk. Dat overvalt je totaal. Eén moment of gebeurtenis kan allesbepalend zijn. En dat wilde ik onderzoeken. Hoe gebeurtenissen over je heen donderen, je leven ingrijpend veranderen. Ik wilde dat op een directe manier onderzoeken, niet via de omweg van het verleden. Om die reden heb ik het in deze tijd en in mijn eigen omgeving gesitueerd.’

[p. 361]

Het duurt even voordat duidelijk is wiens beelden in welk hoofdstuk gedraaid worden. Vooral het eerste hoofdstuk levert enige verwarring op, omdat de lezer dan nog niemand kent. Naarmate de reconstructie van de gebeurtenissen vordert, krijgen Lex, Jikke, Teye en Emma meer profiel. Dan blijkt hoe de bevrijding van een dode kat uit het ijs in het eerste hoofdstuk de opmaat is voor de ontroerende apotheose van het slothoofdstuk. Waarom heb je het jezelf en de lezer zo moeilijk gemaakt?

‘De flarden in mijn hoofd vroegen om een andere manier van vertellen dan ik tot nu toe hanteerde. Het vinden van die structuur was een spel op zich. Een boek is een spel dat je met jezelf mag spelen. Als 't klaar is, mogen anderen meespelen, maar ik ben degene die de spelregels bepaalt en die ze desgewenst kan veranderen. Het is ook een soort profilering: durf duidelijk te zijn. Van nature ben ik voorzichtig en terughoudend, helemaal niet ponerend. Maar dat begint te veranderen. Vroeger had ik zo'n attitude van “hou je maar stil, dan val je niet op”. Dat is ook altijd tegen me gezegd. Maar sinds ik ontdekt heb dat het uit de weg gaan van confrontaties, bijvoorbeeld door dingen uit je omgeving te gebruiken, niets toevoegt, maar ook niets afdoet aan wat ik vertel, hoef ik van mezelf niet meer zo voorzichtig te zijn. Je kunt het vergelijken met de dia's die ik gemaakt heb van plaatsen ver weg. De mensen op die dia's geef ik een rol in mijn boeken. Dat kan je dus ook doen met de mensen uit je omgeving of ervaringen van jezelf. De kracht van een



boek zit niet in het realiteitsgehalte of het autobiografische, maar in het emotionele of in de overtuigingskracht van wat je schrijft.’

Hoe is het boek totstandgekomen? Waar en hoe ben je begonnen? En wist je toen al waar je heen wou? En is er een groeiproces in je schrijverschap?

‘Het begon met die schimmels. Alles wat daarmee gebeurde, heb ik op losse blaadjes geschreven, als een soort aantekeningen voor een dag- of logboek. Zo kwam ik op het idee van een spreekbeurt met video-opnames. Dan kon je precies laten zien wat er gebeurde. En vandaar kwam ik op de gedachte dat de broer altijd een videocamera bij zich

[p. 362]

had. Zo creëerde ik steeds opnieuw mogelijkheden om dingen uit mijn eigen leven te gebruiken. Dat kan je zien als een vorm van rijping, maar eerder in de vorm van een proces dan een breuk of een bevrijding. Ik probeer nu rechtstreekser te schrijven, zonder kronkels, eenvoudiger.’

‘Dan is er natuurlijk ook de noodzaak om de sensatie van de eerste keer te behouden. Ik wil verrast blijven worden door mijn eigen schrijven. En dat lukt alleen als ik mijn materiaal steeds op andere manieren orden, niet volgens een vast plan, maar zoals het zich aan je voordoet. De compositie van Rec-Play moest gewoon zo zijn als hij geworden is, anders had ik het niet kunnen schrijven. Een liefdegeschiedenis beschreven vanuit vandaag naar toen en vanuit toen naar morgen. Ook het onderzoek naar de dood van de broer loopt van achteren naar voren, van vroeger naar nu. Elke scène die ik schreef, leverde nieuwe vragen op. Wat doet die figuur daar, wat kan hij weten etcetera. Zo kon het gebeuren dat Teye mee begint te praten in zijn eigen dagboek. De reconstructie is inherent aan de zoektocht van het verhaal. De vorm voorkomt sentimentaliteit. Het terugkijken werkt als een filter. Recensenten plaatsen het boek steeds naast Gebr. van Ted van Lieshout, maar eigenlijk is dat onzin. Er zijn zoveel mensen met een overleden broer. En het idee om daar iets mee te doen speelt al zo lang. De lezer kan misschien enige overeenkomst ervaren, maar bij het schrijven speelde dat geen enkele rol. Ik schrijf wat ik te zeggen heb, over wat mij raakt. Het is een ervaring die we toevallig delen.’

Je hebt inmiddels een tamelijk omvangrijk en veelzijdig oeuvre van dikke en dunne boeken voor kinderen van alle leeftijden, je schreef gedichten, verhalen, prentenboeken, romans, leesboekjes voor op school. Zijn er nog wel uitdagingen op het schrijversvlak?

‘Die afwisseling is pure noodzaak voor mij. Als ik anderhalf jaar aan een dik en lang boek heb zitten schrijven, wil ik wel eens iets korters. Zo zou ik ook wel eens een goede thriller willen schrijven. En nog meer Jubelientjes. Daar kan ik een kinderlijk plezier in hebben. Als figuur heeft ze inmiddels een aardige bekendheid gekregen, maar dat ik de schrijver ervan ben, weet bijna niemand. Zolang ze me nog inspireert, wil ik ermee doorgaan. En dan liggen er nog plannen voor een prentenboek, een boek voor tieners en iets voor achtjarigen. Hoe en wat het volgende zal worden, wordt pas duidelijk als ik echt aan het werk ben. Ik ben iemand die alle dagen moet schrijven. Gedisciplineerd achter het bureau zitten. Dat vind ik heerlijk om te doen, meestal. Tegelijkertijd is het lijden. Altijd die onzekerheid over wat je kan of wilt.’

Hans Hagen, Rec-Play. Amsterdam, Van Goor, 1999.