Logo DBNL
Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 13 (1999)

Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 13

(1999)– [tijdschrift] Literatuur zonder leeftijd–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

‘Wat men ook leest, het dient altijd tot iets’
Hector Malot in nieuwe vertaling
Bea Ros

Met de nieuwe vertaling van August Willemsen is de integrale tekst van Alleen op de wereld eindelijk in mooi Nederlands beschikbaar. Herlezing van deze klassieker levert opeens een geheel ander boek op dan de volwassene van nu zich herinnert uit zijn jeugd.

 

Herlees nooit het lievelingsboek uit je jeugd, hoor je weleens zeggen. Dat zou zoveel zijn als killing your loved ones. Waarom is dat? Is de herinnering dierbaarder dan het boek zelf, ja, vertekent die goudgerande herinnering wellicht de werkelijkheid? Of is het kind-van-toen bang voor de strenge blik van de volwassene-van-nu? En is er dus een onoverbrugbare kloof tussen de wijze waarop kinderen lezen en volwassenen?

Ik houd het voorlopig even op de herinnering, dat product van een gebrekkig en vooral eigenwijs geheugen. Bij herlezing van Alleen op de wereld, in de nieuwe integrale vertaling van August Willemsen, viel me op hoe gefragmenteerd mijn beeld van dit boek was. Rémi, Vitalis, één hond (Capi, al wist ik die naam nog slechts passief), het aapje Joli-Coeur, dat waren de door mij helder herinnerde hoofdpersonages van het boek. Met als scherp detail ergens in mijn achterhoofd: de windselen om de benen van Vitalis. Weggezonken op de achtergrond stonden de goede pleegmoeder, de slechte pleegvader en de lieve, rijke echte moeder. Een tocht langs Frankrijks wegen, muzikale optredens, een eerste ontmoeting met de echte moeder, de dood van Vitalis en de gelukkige hereniging. Dat zo ongeveer zijn de brokstukken waarvan mijn geheugen een heroïsch en sentimenteel geheel heeft gesmeed. Moest ik erom huilen? Ik zou het niet meer weten. (Terwijl ik me, om maar een voorbeeld te noemen, heel goed herinner hoe ik altijd moest lachen om Joop ter Heul).

Het is precies zoals Willemsen in zijn nawoord schrijft:

‘Iedereen die ik erover sprak herinnerde zich Alleen op de wereld. Maar niemand herinnerde het zich goed, ook ik niet tijdens het vertalen. (...) ik was verbaasd dat Vitalis, evenals Joli-Coeur, betrekkelijk snel uit het verhaal verdwenen was (inderdaad!, BR). Van Mattia wist ik vrijwel niets meer (Ik ook niet meer, maar vanaf de allereerste bladzijde waarop hij geïntroduceerd werd, herinnerde ik me weer: met hem zal Rémi straks verder reizen, BR), en nog

veel minder van Madame Milligan en de hele Engelse episode. Vrijwel iedereen die ik ernaar vroeg had dezelfde incomplete, vervormde herinnering.’

Het kan natuurlijk zijn dat die collectief vervormde herinnering veroorzaakt is door de sterk ingekorte bewerkingen die tot nu toe in Nederland voornamelijk voorhanden waren. Willemsen is dat helaas niet nagegaan. Toch lijkt dat niet het geval te zijn: in de bewerkingen die ik vluchtig heb bekeken, bijvoorbeeld die van Bloemink-Lugteren en Bloemink, zijn althans geen episodes weggelaten; de vertelling is alleen over de hele linie ingedikt.1.

Bedachtzaam en sentimenteel

Sans famille van Hector Malot (1830-1907) was meteen bij verschijnen, in 1878, al een groot succes. Eind 1879 verscheen reeds de zeventiende druk. Vertalingen in onder andere het Engels, Russisch en Japans volgden snel. Ook Nederland was er snel bij: in 1880 verscheen een vertaling van Gerard Keller, onder de titel waarmee het boek bij ons een klassieker werd: Alleen op de wereld. Het boek is sindsdien continu in druk geweest, zij het altijd in verkorte vorm. Met de vertaling van Willemsen is eindelijk een integrale versie beschikbaar.

Met de blik van de volwassene valt op hoezeer Malots stijl een mengeling is van bedachtzaamheid en introspectie enerzijds (het is een verhaal van de oudere, wijzer geworden Rémi over zijn leven) én sentimentele, aangrijpende taal anderzijds. Voor de volwassene vergoeilijkt het eerste het tweede, voor de jeugdige lezer is dit precies andersom.

Het begin is natuurlijk een voorbeeld van die aangrijpendheid: ‘Ik ben een vondeling.’ Dat hakt er meteen goed in. Deze vier woorden roepen direct een wereld van zieligheid op. Maar meteen erna krijg je al een glimp te zien van die oudere, wijzere Rémi: ‘Maar tot mijn achtste jaar heb ik gedacht dat ik, net als alle andere kinderen, een moeder had, want wanneer ik huilde was er altijd een vrouw die mij zo teder tegen zich aan drukte en in haar armen wiegde, dat mijn tranen ophielden te stromen.’ De eerste zin is een kreet van een kind, de tweede een overweging en uitleg van een volwassene die terugkijkt op zijn jeugd. Alleen op de wereld is een constante afwisseling tussen deze twee niveaus. Het is beslist niet zo dat Malot louter en alleen het gemoed bespeelt. Wel is het zo dat Malots stijl pas in de integrale vertaling van Willemsen recht wordt gedaan. In de verkorte versies zijn het met name de reflectieve passages die het eerst sneuvelen.

Een goed voorbeeld van zo'n weglating is het hoofdstuk waarin Rémi op de boot bij Arthur en Madame Milligan is, zijn familie, al weet hij dat dan nog niet. Rémi beschrijft hierin onder andere hoe gelukkig hij is. In de vertaling van Willemsen:

‘Dit was een wel heel mooi en gelukkig leven voor een kind dat, zoals ik, het stulpje van moeder Barberin had verlaten alleen om signor Vitalis te volgen op zijn omzwervingen langs Gods wegen.
Wat een verschil tussen het bord aardappelen met zout van mijn arme pleegmoeder en de heerlijke vruchtentaarten, de jam, de room, het gebak van de kokkin van Madame Milligan! (...)
Maar om mezelf recht te doen, moet ik zeggen dat ik voor het geestelijke geluk dat dit nieuwe leven mij gaf nog gevoeliger was dan voor de materiële genietingen ervan. (...) Tweemaal had ik de banden die mij hechtten aan hen die ik liefhad zien breken of losraken: de eerste keer toen ik werd losgerukt van moeder Barberin; de tweede toen ik werd gescheiden van Vitalis; en tweemaal was ik aldus alleen op de wereld komen te staan, zonder steun of toeverlaat, zonder andere vrienden dan mijn dieren.
En zie, daar had ik, op een moment van de grootste eenzaamheid en uitzichtsloosheid, iemand gevonden die mij tederheid had betoond en die ik zou kunnen liefhebben: een dame, een mooie, gevoelige en lieve vrouw, en een kind van mijn leeftijd dat met mij omging als was ik zijn broertje. Welk een vreugde, welk een geluk voor een hart dat, als het mijne, zo graag liefde wilde geven! (...)
Wat moest hij zich gelukkig voelen zich zo geliefd te weten, tien, twintig keer per dag omhelsd te worden en zelf met heel zijn hart deze mooie dame te mogen omhelzen, zijn moeder, wier hand ik nauwelijks durfde beroeren wanneer ze mij die reikte!
En dan zei ik mismoedig tot mezelf dat ik nooit een moeder zou hebben die mij zou omhelzen en die ik kon omhelzen. Misschien zou ik moeder Barberin ooit terugzien, dat zou een grote vreugde voor me zijn, maar ik zou niet meer, zoals vroeger, “Mama” tegen haar kunnen zeggen, want ik wist nu dat ze mijn moeder niet was.
Ik zou altijd alleen zijn.’ (blz. 123/124)

Bleumink-Lugteren en Bleumink maken hier een slap, kinderachtig aftreksel van:

‘Natuurlijk moest ik ook vaak aan moeder Barberin denken, als ik zag, hoe lief mevrouw Milligan voor Arthur was. Zou ik haar nog wel eens weerzien?

En mijn eigen moeder? O, wat moest dat een geluk zijn, een eigen moeder en een eigen thuis te hebben, net als Arthur! Ik was maar een vondeling! En spoedig zou ik weer met Vitalis het moeizame zwerversleven moeten beginnen. Zeker, mijn meester hield heel veel van mij, net zo goed als Arthur en zijn moeder, maar door het prettige en onbezorgde leven, dat ik genoot, zag ik er steeds meer tegen op in weer en wind langs onbegaanbare wegen te trekken, op straten en pleinen het publiek te vermaken voor weinig geld en armoede te lijden.’ (blz. 67/68)

Deze ‘vertalers’ verminken de kern van

illustratie

het verhaal - de zoektocht naar identiteit en antwoord op existentiële vragen als ‘wie ben ik’ en ‘waar kom ik vandaan’ - en vervlakken Rémi's gedachten. Waar Malot zijn hoofdpersoon nadrukkelijk laat zeggen dat het hem vooral om het geestelijke geluk gaat, benadrukken zij juist de kloof tussen het luxe leventje bij de Milligans en het harde zwerversbestaan.

In zijn nawoord vraagt vertaler Willemsen zich af hoe één boek zo wereldwijd bekend kan zijn, terwijl de rest van Malots werk (zo'n zestig romans) nu totaal vergeten zijn. Het eerste deel van de vraag beantwoordt hij overigens bevredigender dan het tweede.2. Willemsen stelt - en zijn antwoord klinkt bekend in de oren - dat het boek klassiek kon worden, omdat het zowel kinderen als volwassenen aanspreekt. Kinderen vinden er zieligheid en avontuur in, plus een heerlijk, wensvervullend happy end. Bovendien, en dat noemt Willemsen niet, beantwoordt het boek aan de geheime gedachte van ieder kind dat zijn ouders niet zijn echte ouders zijn en dat hij eigenlijk het kind van rijke mensen is. Volwassenen lezen het boek op een ander niveau. Willemsen noemt Alleen op de wereld een queeste, initiatieroman, picareske roman en familieroman ineen. Vanuit zijn beschutte leventje bij moeder Barbarin trekt Rémi de

wijde wereld in, een leven vol ontberingen en wijze lessen, om er uiteindelijk gelouterd uit te voorschijn te komen. Als Rémi op pad gaat, is hij ook nog niet ‘af’, nog niet ontwikkeld. Vitalis is zijn leermeester, niet alleen op het terrein van schoolse kennis - Rémi leert van hem lezen en schrijven en musiceren - maar ook van levenswijsheid. Hij leert Rémi eerbied voor het leven en de mens, ontzag voor de natuur, rechtvaardig leiderschap. Het zijn met name deze laatste lessen waaraan Rémi wat heeft als hij, eerst alleen en later samen met Mattia, rondtrekt. Aan het einde tenslotte komt hij letterlijk en figuurlijk thuis.

Verlichtingsromanticus

‘Malot is noch romantisch noch dogmatisch’, schrijft Willemsen in zijn nawoord. Dat eerste waag ik te betwijfelen. Al is het natuurlijk een kwestie van definitie, maar voor hedendaagse lezers is de negentiende-eeuwse auteur weldegelijk romantisch. Al betreft het hier dan wellicht een Verlichtingsromanticus.

Zoals zoveel van zijn tijdgenoten gelooft Malot heilig in het nut van onderwijs en ontwikkeling. Wie meer weet, is een beter mens, of op zijn minst een gelukkiger mens. Wanneer Vitalis hem uitlegt wat boeken zijn en wat lezen, denkt Rémi:

‘Ik was opgegroeid als een kleine wilde, zonder een enkel idee van de beschaafde wereld. Deze woorden van Vitalis waren voor mij een soort openbaring, aanvankelijk verward, maar gaandeweg helderder.’ (blz. 61)

In de enkele passages die Malot aan lezen wijdt, klinkt dit absolute geloof in de macht en kracht van het woord ook door. Als Rémi bij de kweker Acquin verblijft, kan hij 's avonds boeken lezen. Vader Acquin heeft zelfs een kleine boekenkast en neemt ook wel eens boeken voor hem mee uit Parijs:

‘De keuze daarvan werd bepaald door het toeval of door een veelbelovende titel; maar hoe dan ook, het waren boeken, en zo ze in die tijd de chaos in mijn toch al stuurloze geest vergrootten, dan kwam dat later wel weer in orde en alleen het goede in die boeken is uiteindelijk gebleven; want wat men ook leest, het dient altijd tot iets.’ (blz. 216)

En als Rémi in de mijnenstreek bivakkeert, ontmoet hij de ‘professor’ die hem voorhoudt:

‘Een mens leeft niet alleen van zijn handen maar ook van zijn hoofd. Op jouw leeftijd was ik ook nieuwsgierig; mijn leven speelde zich af in de mijn, ik wilde begrijpen wat ik elke dag om me heen zag; ik heb de ingenieurs mij dingen

laten uitleggen, wanneer ze zo goed waren me te antwoorden, en ik heb gelezen. Na mijn ongeluk had ik de tijd aan mezelf, ik heb die benut om te leren. Wanneer men ogen heeft om te zien en wanneer men ziet door de bril die de boeken je opzetten, dan zie je uiteindelijk een heleboel.’ (blz. 275)

Twee decennia voor Alleen op de wereld verscheen Darwins boek On the Origin of Species by Means of Natural Selection (1856), maar bij Malot is daar nog weinig van terug te vinden. Ook in die zin is hij een romanticus, een man van voor het positivisme. Dat wordt duidelijk als men Rémi's omgang met en waardering voor respectievelijk de hond Capi en het aapje Joli-Coeur vergelijkt.

Capi is slim, bijna menselijk. Hij voelt precies aan wat er in Rémi of Vitalis omgaat:

‘(...) want het was een heel intelligente hond, die alles begreep en altijd wist hoe zich begrepen te maken. Ik heb vaak horen zeggen dat hem alleen de gave van het woord ontbrak. Maar zo heb ik het nooit gevoeld. In zijn staartje alleen al zat meer geest en meer welsprekendheid dan in de taal of in de ogen van heel wat mensen.’ (blz. 49)

Hij kan klok kijken, rekenen, letters lezen, ja, leert zelfs bijna sneller lezen dan Rémi.

Joli-Coeur daarentegen wordt voorgesteld als een wispelturig beestje, een dier dat puur vanuit zijn eigen grillen reageert. Waar Capi zich als een echte vriend gedraagt, is Joli-Coeur een grappenmaker en sardonische pestkop. Nadat Rémi nieuwe kleren heeft gekregen, knikt de hond tevreden en geeft hem een poot. De aap daarentegen gaat recht voor de jongen staan en imiteert heel overdreven zijn gebaren en slaakt allerlei gekke, spottende kreetjes. Rémi schrijft hierover:

‘Ik heb wel eens gehoord dat het onder wetenschapsmensen een veelbesproken kwestie is of apen kunnen lachen. Ik denk dat degenen die zich die vraag hebben gesteld echte kamergeleerden zijn, die nooit de moeite hebben genomen apen te bestuderen. Wat mij betreft, ik heb lange tijd in de nabijheid verkeerd van Joli-Coeur, en ik kan u verzekeren dat hij wel degelijk lachte, en vaak zelfs op een manier die ik verafschuwde. Natuurlijk, zijn lach was niet precies als de lach van een mens. Maar hoe het zij, wanneer een of ander gevoel of gebeuren zijn vrolijkheid opwekte, dan zag men hoe zijn mondhoeken naar achteren trokken, hoe zijn oogleden rimpelden en zijn kaken snel op en neer bewogen, terwijl zijn zwarte oogjes vurig werden als gloeiende kolen waarop men blaast.’ (blz. 51)

Bij Malot staat de hond dichter bij de mens dan de aap, en daardoor hoger. Zo zegt Vitalis, in wat welhaast een impliciete repliek op Darwin lijkt:

‘Kijk naar mijn honden en vergelijk ze eens met Joli-Coeur. Joli-Coeur is misschien wat levendiger en intelligenter, maar hij is eigengereid. Hij neemt makkelijk op wat hem wordt geleerd, maar hij is het zo weer vergeten. Hij lijkt trouwens nooit met plezier te doen wat van hem wordt verlangd; hij is opstandig, hij werkt altijd tegen. Dat heeft te maken met zijn aard, en daarom word ik nooit boos op hem: de aap heeft geen plichtsbesef, zoals de hond, en daarom staat hij veel lager dan de hond.’ (blz. 54)

En tenslotte is Malot een romanticus in de zin dat hij gelooft in de vaste orde der dingen en in een ware bestemming voor ieder mens. Bij herhaling wordt er in Alleen op de wereld op gewezen dat Rémi geen arbeiderskind is, onder verwijzing naar zijn edele gelaatstrekken, zijn fijne bouw en zijn intelligentie. Natuurlijk is Malot in deze een kind van zijn tijd, van het ouderwetse klassedenken. Maar dat oordeel is geveld door de oppervlakkige lezer.3. Het denken in onderscheiden klassen is uiteindelijk een metaforische verwijzing naar het geloof dat ieder mens zijn eigen lot moet volgen. Pas als Rémi zijn oorsprong - en dus zijn eindbestemming - gevonden heeft, kan hij gelukkig zijn.

Magie

Willemsen sluit zijn nawoord af met een citaat van Francois Mauriac over Sans famille:

‘Opnieuw verdiep ik me in dit magische verhaal dat ik zestig jaar geleden heb gelezen en herlezen zonder dat ik er ooit moe van werd. Wanneer ik vandaag Sans famille weer lees, is het of ik een huis betreed waarin ik jaren heb gewoond; ik open de blinden en ga van vertrek naar vertrek, van hoofdstuk naar hoofdstuk, de ogen halfgesloten: ik herken de kamers aan hun geur. De magie werkt weer, verzwakt door de jaren, maar versterkt door het wonder dat ze nog steeds voelbaar is.’4.

Daaruit moge blijken dat herlezing van dierbare jeugdboeken niet altijd slecht hoeft af te lopen. Wel moet men zich ervan bewust zijn dat het een soort vuurproef is: het kan gebeuren dat de volwassen lezer het boek van zijn voetstuk stoot. Dan was het kennelijk een slecht boek. Wat niet wil zeggen dat de herinnering slecht is. Of het kind dat ooit genoot van dit boek dom. Het herlezen van lievelingsboeken zou zelfs, met name voor beroepslezers, een goede exercitie zijn. Wie tussen de regels leert lezen, kan weer ophalen hoe hij als kind las.

Overigens ben ik van mening dat niemand bang hoeft te zijn Alleen op de wereld te herlezen.

 

Hector Malot, Alleen op de wereld. Vertaald uit het Frans door August Willemsen. Amsterdam, Archipel, 1999. (Oorspronkelijke uitgave: Sans Famille, 1878)


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs