Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 13

[p. 187]

Boeken in boeken
Het werk van Kit Pearson
Wilma van der Pennen

In de boeken van de Canadese jeugdboekenschrijfster Kit Pearson duiken steevast fanatieke lezers als hoofdpersoon op. Pearson laat haar eigen enthousiasme voor boeken en lezen luid doorklinken, in de hoop dat de vonk overslaat op haar lezers.

In de Volkskrant^1. stond kort geleden een opmerkelijk bericht onder de titel ‘Zó diep gaat de liefde voor Feyenoord’. Een vrouwelijke supporter liet op haar rug Pippi Langkous tatoeëren, gekleed in een Feyenoord-shirt, met gemak in plaats van haar paard de hele kuip boven haar hoofd tillend. Over haar liefde voor de club zal ik het hier verder niet hebben. Haar liefde voor Pippi is, in het kader van dit nummer, interessanter. Waarom werd Pippi uitverkoren om breeduit op haar rug te figureren? Vermoedelijk ging het om de bijzondere kracht die Pippi uitstraalt. Het bericht vermeldt tevens dat de tatoeage bedoeld was als actie tegen racisme. Met als stralend middelpunt een heldin uit een kinderboek. Zó diep gaat de liefde voor Pippi dus.

In veel kinder- en jeugdboeken zijn verwijzingen te vinden naar boekenhelden en favoriete boeken uit de jeugd van de auteurs. Een sprekend voorbeeld in dit opzicht is het werk van de Canadese schrijfster Kit Pearson.^2. Waarom neemt Pearson zoveel titels van andere auteurs in haar werk op? En in hoeverre is zij door deze auteurs beïnvloed? Een korte verkenning.

1. de Volkskrant 1-3-1999.

2. Over Pearson verscheen in februari 1999 een bijdrage van mijn hand in het Lexicon van de jeugdliteratuur.

Jeugdhelden

Voor Kit Pearson was het lezen van Emily of new moon van Lucy Maud Montgomery, zo ergens rond haar twaalfde, aanleiding tot het ferme besluit later ook schrijfster te worden. Na haar studie Engelse taal- en letterkunde, gevolgd door een studie bibliotheekwetenschap, specialiseerde zij zich in kinder- en jeugdliteratuur. Ze volgde een aantal schrijverscursussen, en debuteerde in 1986 - ze was toen de veertig inmiddels al gepasseerd - als jeugdboekenauteur. Van haar beperkte oeuvre zijn slechts twee titels in het Nederlands vertaald: De hemel

[p. 188]

valt, in 1992 goed voor een Vlag en Wimpel van de Griffeljury en Een handvol tijd. Beide zijn uitgegeven door Jenny de Jonge (respectievelijk in 1991 en 1993).

Een van de constanten in Pearsons werk is dat ze van haar personages bijna altijd fanatieke lezers maakt, die bij de problemen waarvoor ze staan vaak geholpen worden door hun lectuur. Pearson verwerkt in haar verhalen veel verwijzingen naar klassiekers en noemt titels van boeken die zij de moeite waard vindt, in de hoop haar lezers daarmee op een spoor te zetten. Dit verwijzen gaat terug op een jeugdervaring: door de boeken van Edward Eager, waarin de protagonisten de kinderboeken van Edith Nesbit lezen, raakte de jonge Kit Pearson nieuwsgierig naar het werk van Nesbit. Toen ze Eager uit had, stortte ze zich op Nesbit^3.. Ze hoopt hetzelfde effect bij haar lezers te bereiken.

Haar verhalen spelen bijna allemaal in het recente verleden - in en vlak na de Tweede Wereldoorlog - waardoor Pearson, geboren in 1947, er verwijzingen in kon verwerken naar titels van boeken die ze in haar jeugd graag las.

In Een handvol tijd valt op hoe vanzelfsprekend de aanwezigheid van boeken is. Ze maken onderdeel uit van het dagelijks leven, zowel voor de kinderen als de volwassenen. Er slingeren boeken in het rond: ze liggen op de grond en worden



ook meegenomen naar het strand. Als titels noemt Pearson Het verhaal van Jeremy Fisher, De hond die geen hond wilde zijn en Gewoon Mary. Auteurs noemt zij niet (in ieder geval niet in de Nederlandse uitgave), ook niet ergens in een voetnoot. Het is aan de lezer nieuwsgierig te raken en verder te zoeken.

In De hemel valt worden meer titels genoemd en sommige vaker dan één keer: Anne of Green Gables (waarom niet de titel van de Nederlanse vertaling gebruikt?), Peter Pan (de verfilming), Zwaluwen en Amazones, Zwaluwvallei, Elsie Dinsmore, Winnie-de-Poeh, Jungleboek en Vijf kinderen en het Ding. In dit boek van Pearson ligt ook meer de na-

3. Zie ook: Kit Pearson. In: Something about the author; facts and pictures about contemporary authors and illustrators of books for young people. Detroit, New York, Volume 77, blz. 152-156.

[p. 189]

druk op de betekenis van de boeken voor de tienjarige hoofdpersoon Norah, die samen met haar broertje vanwege de dreigende invasie van de Duitsers vanuit Engeland naar Canada wordt gestuurd.

Anne of Green Gables wordt door Norah's moeder genoemd als ze haar dochter wil voorbereiden op haar evacuatie naar Canada: ‘Ik wou dat ik je meer over Canada kon vertellen. Het zal er vast wel prachtig zijn - zoals in Anne of Green Gables.’ Tijdens de reis probeert Norah een beeld te krijgen van het onbekende land. ‘Soms probeerde ze zich “Canada” voor te stellen. Dan dacht ze aan sneeuw, aan de Canadese politie, de Mounties met hun rode jassen en aan Anne of Green Gables.’

In een van de opvangadressen waar Norah en haar broertje Gavin tijdelijk zijn ondergebracht was een kamer die ‘was volgestouwd met kinderboeken’ en dienst deed als bibliotheek. Hoewel ze het thuis altijd zonde van haar tijd vond om te lezen, vindt ze daarin nu een manier om zich terug te trekken uit haar omgeving, om weg te vluchten uit de werkelijkheid. ‘Het eerste boek dat Norah had uitgezocht, heette Zwaluwen en Amazones. Het ging over een stel kinderen die helemaal alleen op een eiland kampeerden. Ze deden haar aan de Luchtverkenners denken. Het was een goed, dik boek en ze was er drie dagen mee zoet. Toen ze het uit had, vond ze een nog dikker boek, Zwaluwvallei, over dezelfde kinderen. Ze ging zo op in hun avonturen dat ze elke keer verschrikt opkeek als de gong luidde voor het eten, alsof ze oneindig ver weg was geweest.’ Norah kreeg niet de gelegenheid dit boek uit te lezen. Verlangend denkt ze er later aan terug, als ze haar voorlopige eindbestemming heeft gevonden in het huis van de dames Ogilvie. Reden om op zoek te gaan naar het boekenbezit van de Ogilvies, en, als daartussen niet veel van Norahs gading blijkt te zitten, om haar toevlucht te zoeken in de openbare bibliotheek. De bibliothecaresse reageert verrukt op Norahs vraag naar Zwaluwvallei: ‘Arthur Ransome! Mijn lievelingsschrijver! Wat kan hij prachtig schrijven, hè? Heb je het eerste deel ook gelezen? Ben je wel eens in het Lake District geweest? Zodra de oorlog voorbij is, wil ik erheen om alle plekjes uit het boek te bezoeken.’ De bibliotheek zal Norah's toevluchtsoord worden. Ze leert er haar voorlopig enige vriend kennen en de twee gebruiken, noodgedwongen omdat de dames Ogilvie zo streng zijn, de bibliotheek als geheim ontmoetingspunt.

De hemel valt kreeg als motto een citaat uit een Russisch volkssprookje mee. ‘Ze begonnen aan hun lange tocht zonder enig idee waar de reis zou eindigen...’. Dit sprookje wordt verderop in het boek door een bibliothecaresse verteld als de evacués nog maar net in Canada zijn gearriveerd. Een goed gekozen verhaal, dat vanwege de symbolische lading door Pearson juist op die plek werd opgenomen.

[p. 190]

Invloeden

Kit Pearson verwijst bewust naar titels van bestaande kinderboeken. Minder bewust was ze aanvankelijk van het feit dat diezelfde boeken van invloed bleken op haar eigen werk. Personages als Lucy uit de Narnia-verhalen en Emily uit Emily of new moon leken ongemerkt in haar verhaalfiguren te zijn gekropen.^4. Van directe invloed op haar werk zijn Tom's midnight garden van Philippa Pearce en Frances Hodgson Burnetts The secret garden. In de tekening van haar personages is in Pearsons werk de invloed van Nesbit merkbaar: beiden voeren levendige, fantasievolle vrijbuiters op, kinderen die in bomen klimmen, hutten bouwen en kampvuren stoken, een soort clan vormen, niet gehinderd door goedbedoelde ouderlijke bemoeienissen. De kinderen in Pearsons boeken doen bijvoorbeeld denken aan de kinderen Bastable uit de verhalen van Edith Nesbit.^5..

In De hemel valt is de invloed merkbaar van Montgomery's Anne, maar vooral van Emily of new moon. De twee tantes bijvoorbeeld, moeder en dochter Ogilvie,

Invloed van Narnia-boeken aanwijsbaar bij Pearson

die de Engelse evacués Norah en haar broertje Gavin in huis nemen, vertonen grote gelijkenis met de tantes Murray uit Emily, Norah zelf lijkt op Anne.

Pearson droeg Een handvol tijd op aan Philippa Pearce, auteur van het in 1958 verschenen Tom's midnight garden, een boek dat al na korte tijd tot de klassiekers gerekend mocht worden. Als motto voor haar boek koos Pearson een citaat hieruit. Net als in Een handvol tijd wordt in Pearces boek een reis door de tijd en ruimte beschreven, waardoor de hoofdpersoon, met vallen en opstaan, zich bewust wordt van de eigen identiteit. Niet met name genoemd, maar wel merkbaar is de invloed van Louisa May Alcott. De

4. Jane Flick, ‘Writing is the deepest pleasure I know’: an interview with Kit Pearson. In: Canadian Children's Literature (1994), nr. 74, blz. 16-29.

5. Els Pelgrom bewerkte nog niet zo lang geleden de verhalen over de Bastables in Op zoek naar Fortuin.

[p. 191]

manier waarop Ruth, de moeder van hoofdpersoon Patricia wordt opgevoed, doet denken aan de opvoeding van Jo in Little women. Beiden worden gedwongen een kleine dame te zijn en geen kind. Iets waar ze zeer dwars op reageren.

Canadese identiteit

Dat Pearson vaak verwijst naar Canadese auteurs komt niet voort uit louter chauvinisme. Als kind kwam ze maar weinig boeken tegen die gesitueerd waren in Canada, en als dat al zo was, herkende ze er weinig in. Dat een auteur een omgeving zo kan beschrijven dat, ook al ben je er als lezer zelf nooit geweest, je die levendig voor je ziet, ontdekte ze na lezing van Farley Mowats The dog who wouldn't be.

Hetzelfde wil ze in haar boeken ook bereiken. Ze wil Canadese plaatsen tot leven brengen voor haar lezers. Pearson, en met haar andere Canadese schrijvers, willen hun jonge landgenoten bewust maken van de eigen Canadese identiteit, een bewustwordingsproces dat eind jaren tachtig op gang kwam. Niet alleen door beschrijving van de couleur locale, maar ook door te wijzen op het Canadese culturele erfgoed. Vorig jaar verscheen een door Pearson samengestelde bloemlezing van Canadese fictie voor kinderen This land.^6. Een citaat uit de fondscatalogus van Penguin: ‘In This land Governor General's Award-winning children's author Kit Pearson has collected stories that not only entertain readers both young and old, but also bring us remarkable impressions of the vast and varied land on which we live. From Julie Lawson's vivid depiction of Vancouver's 19th centery Chinatown to Kevin Major's colourful rendition of contemporary Newfoundland, Kit Pearson leads us from coast to coast and from past to present to explore this land and our relationship to it.’ Tussen de gegeven voorbeelden weinig namen van auteurs die ook in ons land bekend zijn, met uitzondering van L.M. Montgomery en Tim Wynne-Jones.

6. Kit Pearson (samensteller), This land: a cross-country anthology of Canadian fiction for young readers. Penguin Books, 1998.

Nederlandse lezers

De bedoeling van Pearson is duidelijk: ze wil dat haar lezers de genoemde titels gaan lezen. Maar werkt dat ook voor de Nederlandse lezers? Gesteld dat ze inderdaad naar de bibliotheek gaan en vragen naar Zwaluwen en Amazones of Zwaluwvallei van Arthur Ransome. Ik vrees het ergste voor het resultaat, want Swallows and Amazones werd in Nederland in 1955 op de markt gebracht onder de titel Het onbewoonde eiland en van het vervolg daarop, Swallowdale, verscheen bij mijn weten geen vertaling.

[p. 192]

Illustratie van Patsy Backx uit De hemel valt

Van de overige titels wordt geen auteur vermeld. Je moet als kind dus wel een erg inventieve en belezen bibliotheekmedewerker treffen om te achterhalen dat Het verhaal van Jeremy Fisher de vernederlandsing is van A tale of Jeremy Fisher van Beatrix Potter dat in de Nederlandse vertaling Het verhaal van Jeremias Hengelaar heet. Of dat Anne of Green Gables de oorspronkelijk titel is van Anne van het Groene Huis van L.M. Montgomery, een serie van zes delen, verschenen in 1979 en 1980. En met wat moeite valt in Vijf kinderen en het ding het Engelse Five children and it van Edith Nesbit te herkennen, dat evenmin in het Nederlands vertaald is. Nicolette Hoekmeijer, de vertaalster van beide boeken van Pearson, heeft de oorspronkelijke titels letterlijk vertaald, zonder te onderzoeken of deze boeken in Nederland in vertaling op de markt gebracht werden en vermoedelijk zonder te beseffen dat het om bestaande boektitels ging. En daarmee ging ze compleet voorbij aan de bedoelingen van de schrijfster.

Pearsons boekpromotionele activiteiten komen mede voort uit haar beroep: ze was jarenlang werkzaam als jeugdbibliothecaresse en recenseerde en doceerde kinder- en jeugdliteratuur. Haar drijfveer is steeds kinderen tot (verder) lezen aan te moedigen. Bijvoorbeeld door te verwijzen naar klassiekers, en naar boeken waarvan zijzelf als kind had genoten. En door uit het canon van de Canadese kinder- en jeugdliteratuur een bloemlezing te maken. Pearson is een leesbevorderaar, maar het gaat er haar niet alleen om dát je leest, maar ook om wát je leest. Vanuit haar achtergrond neemt ze haar lezers en haar vak dan ook serieus: ‘I'm trying not to be didactic, but I think I do have to be responsible.’