Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 13

[p. 168]

Babar en de oude dame
De beslissende plaatjes van Annemarie van Haeringen
Wilma van der Pennen

Behalve beslissende boeken zijn er natuurlijk ook beslissende plaatjes. Illustratrice Annemarie van Haeringen bekent vroeger nauwelijks gelezen en voornamelijk gekeken te hebben. Met name Babar staat op haar netvlies gebrand.

‘Ze leek eigenlijk wel op de oude dame uit de verhalen over Babar. Net zo fragiel en kreukelig, met oude gerimpelde handjes, een mooie krakende stem. Ze heette mevrouw Van Brakel, waar dat krakende ook al zo mooi inzit.’ Begin jaren zestig woonde het gezin Van Haeringen in Haarlem, bij een oude mevrouw



in huis. Die las altijd voor, of eigenlijk vertelde ze verhalen bij tekeningen in boeken. Annemarie van Haeringen herinnert zich nog heel goed de sfeer uit die tijd: ‘Ik zie nog precies voor me hoe de kamer was ingericht, hoe de zon door de ramen naar binnen viel en op welke bank wij zaten, luisterend naar de oude

[p. 169]

mevrouw. Misschien is de herinnering gekleurd, was het in werkelijkheid anders dan ik het nu in mijn hoofd heb. Maar zó heb ik het onthouden.’ Ze las altijd een kwartiertje voor uit ‘van die oude boeken’, zoals Prikkebeen, en maakte daar haar eigen verhaal bij. ‘Zij heeft me de liefde voor bepaalde boeken bijgebracht. En ook later bleef ze ons boeken sturen. De hele serie van Het kleine huis bijvoorbeeld, die ze bij feestelijke gelegenheden om en om naar mijn oudste zus en mij stuurde.’

Schutbladen

Op tafel ligt een stapel boeken klaar,



waaruit Van Haeringen twee kloeke, Duitstalige uitgaven van verhalen over de beroemde olifant Babar naar voren schuift. Zonder twijfel en bijna letterlijk stukgelezen exemplaren. Met een teder gebaar aait ze over het beduimelde voorplat waar met potlood op gekrast is, over de losgeraakte linnen rug. Het is niet duidelijk om welke edities het hier precies gaat, wel wanneer ze in bezit kwamen van Annemarie, of beter, Annemarijke, want die naam prijkt naast die van haar zus Josijn in Babar auf Reisen van Jean De Brunhoff, uitgegeven door Librairie Hachette. De zusjes kregen het boek in september 1961 van tante Lilo, een Zwitserse vriendin van hun moeder. Het tweede boek is van dezelfde tante, dit keer alleen bestemd voor Josijntje, als cadeau voor Sinterklaas 1960. Het gaat om de derde druk van Die Geschichte von Babar dem kleinen Elefanten, verschenen bij Otto Maier Verlag. Van Haeringen smokkelde beide boeken mee uit het ouderlijk huis, zich bewust van het feit dat ze haar niet alleen toebehoorden. Het werd oogluikend toegestaan, omdat zij, als illustratrice ‘iets aan die boeken kon hebben’.

‘Ik vind nog steeds alles mooi aan die boeken’, vertelt Van Haeringen. ‘De belettering op de voorkant en het titelblad, dat duidelijk met liefde voor het hele boek is gemaakt, de schutbladen, die ik als kind urenlang kon bestuderen. Ik heb dat beeld nog precies in mijn hoofd zitten en ik vind het nog altijd intrigerend.’ Niet alleen deze, maar ook eerdere en latere uitgaven van Babar hebben dezelfde schutbladen, gespiegelde bladzijden, telkens tegen een andere

[p. 170]

kleur achtergrond, waarop een lange rij olifanten slurf-aan-staart over het blad slingert. ‘Ik vind het een harmonieus blad, mooi ritmisch. Alles klopt aan het boek en dat is waarschijnlijk wat je als kind aanvoelt.’

Al doorbladerend bekent Van Haeringen zich van de verhalen eigenlijk niet veel meer te herinneren. ‘Het verhaal doet er voor mij ook niet toe. Het is vooral de sfeer die ik zo mooi vond en vind. Dat zit hem in de details, maar ook in de grootheid. Babar is een echte olifant en dus groot, maar toch weer heel mooi in proporties met de oude dame. De illustaties zijn heel helder, maar laten ook veel details zien die ik echt prachtig vind. Het is net genoeg en niet teveel. Je moet je niet verliezen in details, maar er moet op een illustratie bij een tweede en volgende blik nog wat te zien zijn. De Brunhoff kon dat goed. Bovendien zijn sommige platen erg gevoelig. Ik heb ook bewondering voor de compositie en het kleurgebruik.’

Wijzend op een plaat waarop de voltallige kudde te zien is, merkt ze op dat er een prachtige herhaling in zit, een ritme, hetgeen ze nu kan benoemen, maar waar ze vroeger geen woorden voor had. Ze raakt enthousiast over de vondsten die De Brunhoff verwerkte, bijvoorbeeld in de over twee pagina's afgedrukte illustratie waarop olifanten te zien zijn die met behulp van twee op hun achterwerk geschilderde ogen, een staart die door verf het aanzien van een neus heeft gekregen en een ‘pruik’ veranderd zijn in grote monsterkoppen, glurend vanachter een heuvel.

Fantasiewereld

Na al die jaren is voor haar Babar overeind gebleven. Ter illustratie legt ze een boek van Elsa Beskow ernaast. ‘Dat vond ik als kind ook zo mooi, Okke Nootje en Doppejan.’ Voor ons ligt een Ploegsma-uitgave uit 1947. Ze weet nog precies wát ze als kind er zo mooi aan vond. Bladerend door het boek wijst ze op details die haar toen bevielen, om te concluderen dat het de afgebeelde fantasiewereld was die haar aantrok, niet de manier van illustreren.

Die fantasie was ook wat haar trok in de boeken van De Brunhoff. Het is de

[p. 171]

wereld die Van Haeringen voor zichzelf schiep aan de hand van de platen, waarin ze zich helemaal mee liet voeren. Niet een realistische wereld, maar een waarvan je je kunt voorstellen dat die zou kunnen bestaan. En in feite is dat ook wat ze zelf wil met haar boeken: een universum creëren dat niet echt met de werkelijkheid te maken heeft, waarin dingen gebeuren die niet kunnen, maar toch ook weer wel. Die zo vanzelfsprekend wordt gemaakt dat het geloofwaardig is, maar toch altijd een vorm van onwerkelijkheid in zich houdt.

Van Haeringen bekent een extreem verlegen kind te zijn geweest. Ze weigerde heel lang te praten en zocht haar toevlucht in het tekenen. Al jong wilde ze niets liever dan altijd blijven tekenen. Dan kon ze een eigen wereld creëren, waarin van allerlei spannends en geheimzinnigs



gebeurde, ‘maar wel zo dat het veilig was, en waarin ikzelf de dingen beheerste’. Dat herkent ze sterk in de boeken over Babar. ‘In de dagelijkse praktijk is het voor een verlegen kind moeilijk zich staande te houden. Ik dacht dat als ik de rest van mijn leven kon blijven tekenen, ik nooit meer hoefde te praten.’

Onderwaterwereld

Al bladerend in de Babar-boeken valt bij sommige platen een verwantschap op met het werk van Van Haeringen. Het zijn vooral de onderwatertaferelen in de overlopende kleuren blauw en groen en de grappige details die doen denken aan bijvoorbeeld illustraties uit Onder water, boven water. Van Haeringen zelf reageert verrast: ‘Dat kun je zelf heel moeilijk zien. Ik ben het me in ieder geval niet bewust. Ik haal de boeken nog maar zelden uit de kast. Ik kijk er zo nu en dan in en doe ze snel weer weg, omdat ik, denk ik, de illusie niet wil verstoren. De ene keer lijken de platen veel mooier dan ik in mijn hoofd had, de andere keer weer niet.’

Toen ze Onder water, boven water maakte, heeft ze Babar niet opnieuw bekeken. Ze heeft zelfs niet gedacht aan bijvoorbeeld de plaat waarop twee olifanten op de rug van een enorme blauwe walvis zitten te midden van een eindeloos blauwe zee, een plaat die haar nog steeds mateloos intrigeert, door zijn kracht en eenvoud. Nu de boeken naast elkaar gelegd worden, lijkt ze wat beduusd door de onderlinge relatie. ‘Ik denk dat ik al heel lang gefascineerd ben door de onderwaterwereld. Weer zo'n wereld waarin van alles mogelijk is,

[p. 172]

die mysterieus is, waar geen geluid is en dingen gebeuren waarvan niemand weet hoe ze precies in elkaar zitten.’

Dat brengt haar bij een volgende illustratie die zij als kind prachtig vond en waar ze uren naar kon kijken. Het is zo'n mooie glimmende illustratie die ingeplakt werd op een blanco pagina. Te zien is de kleine zeemeermin, getekend door Monro S. Orr in de uitgave van De sprookjes van Andersen van R.F.C. de Bruijn, die uit 1936 dateert. Ook hier is het de sfeer die haar zo aansprak, niet zozeer de manier van illustreren, die vindt ze nu niet meer mooi.

Toen Annemarie van Haeringen vier jaar was, verhuisde de familie en daarmee hielden de voorleessessies met de oude dame op. De herinneringen die zij eraan bewaard heeft, gaan dus ver terug, maar zijn nog altijd even sterk. ‘Het geeft aan dat prentenboeken een heel diepe indruk kunnen maken, dat moet je niet onderschatten. Als ik nu weleens hoor dat kinderen een van mijn boeken mee naar bed willen nemen en het steeds weer opnieuw willen horen, totdat die ouders er helemaal gestoord van worden, denk ik: goed zo, dat is wat ik wilde!’