Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 13

[p. 159]

Een realistische kennismaking met de oorlog
Loek Hermans

Elf was ik. We woonden in Arnhem, en ik zat in de vijfde klas van de lagere school. De jaren zestig kwamen langzaam op gang. Niemand wist hoe roerig die zouden worden; niemand had al behoefte aan een ommekeer. Mijn school heette rooms-katholiek en, afgezien van de spellingwijziging in 1954, was het onderwijs nog op de oude roomse leest geschoeid. De Mammoetwet lag amper op de tekentafel. ‘Zelfwerkzaamheid’ was, zelfs in pedagogische kringen, nog een schaars gebruikt woord.

Natuurlijk zaten we niet alleen met de armen over elkaar. Wanneer we geschiedenis kregen, deelde de juf leesboekjes uit en moesten we zelf aan de slag. Die boekjes waren onderdeel van een reeks waarvan de titel nu erg gedateerd aandoet. Ons Volk heette de serie. In acht deeltjes werd de vaderlandse geschiedenis tot leven gebracht. De schrijver, Alphons Timmermans, koos steevast een kind als hoofdpersoon, zodat je je makkelijk kon inleven en de geschiedenis als het ware zelf doormaakte.

Het laatste deeltje van Ons Volk ging over de Tweede Wereldoorlog. Het telde maar 120 pagina's, en zeker eenderde daarvan was gevuld met inktzwarte tekeningen van Gerrit de Moree; maar het liet zich lezen als een spannend jongensboek. De tekeningen waren bovendien zo suggestief dat je alles wilde weten over wat ze lieten zien. Waarom begroef vader Manders kort na het bombardement van Rotterdam zijn koperen potjes en kannetjes in de tuin? En waarom verstopten de mensen hun radiotoestel op zulke vreemde plekken als de onderkant van een tafelblad?

De plaatjes en de tekst maakten duidelijk wat de titel van het boek bedoelde. Door de ogen van drie gezinnen - in een Limburgs Maasdorp, in Rotterdam, en in Arnhem - kreeg je een glashelder beeld van wat het betekende om van 1940 tot in 1945 Onder de Duitse hiel te leven.

Ik had natuurlijk al wel iets over de oorlog en de Duitse bezetting gehoord. Dat waren echter steevast familieverhalen, en die vertelden meer over hoe gezellig het soms toch was, dan over de dreiging en oorlogsellende. En de onderdrukking en het ondergronds verzet werden vanaf 1960 weliswaar door dr. De Jong op de televisie in beeld gebracht, maar De Bezetting was geen kinderprogramma. Voor mij was Onder de Duitse hiel dus de eerste echte kennismaking met de Tweede Wereldoorlog.

En het was een realistische kennismaking. De oorlog werd door Timmermans en Moree op geen enkele manier geromantiseerd. Ik herinner mij nog altijd heel

[p. 160]

duidelijk de illustratie waarop twee Nederlandse soldaten in de meidagen van 1940 in het gras liggen. ‘Het bloed doorweekte hun groene uniform en kleurde het gras en de gele paardebloemen rood’, stond eronder. En aan het eind van het hoofdstuk over de bommen op Rotterdam bleef mijn blik minutenlang haken aan het wezenloze portretje van het jodenjongetje Sam Pressburger, wiens ouders omkwamen onder het puin.

Er waren ook wel humoristische passages, maar altijd van korte duur. Wanneer de kleine Keesje Manders 's avonds in de slaapkamer de paradepas van de Duitsers imiteert, moeten zijn broertjes en de kleine Sam hard lachen; maar de moralistische pen van Timmermans laat Keesje direct daarna zijn teen stoten. En ook het plaatje van het dienstmeisje dat toen ze de vloer moest boenen de radio onder het tafelblad zag, is uiteindelijk niet grappig bedoeld. Omdat de buurman van de familie Manders het meisje niet vertrouwde, moest het toestel immers elders verstopt worden.

De jodenvervolging, de slavenjacht op dwangarbeiders, de huiszoekingen, neergestorte Engelse piloten, de slag om Arnhem en de Hongerwinter - heel de oorlog kwam voor mijn ogen. Andere kinderen moeten in de jaren zestig met Engelandvaarders van K. Norel of, tien jaar later, Oorlogswinter van Jan Terlouw eenzelfde sensatie hebben doorgemaakt als ik bij het lezen van Onder de Duitse hiel. Maar er is een belangrijk verschil tussen Norel en Timmermans. De pen van Norel beschreef heldenmoed en was chauvinistisch, Alphons Timmermans daarentegen maakte een leesboek dat tegelijk schoolboek was. Wie het boek nu in handen neemt, ziet hoe didactisch Onder de Duitse hiel is opgezet. Schijnbaar terloops wordt steeds de historische achtergrond belicht, en het verhaal solt nooit met de werkelijkheid. Paul van Kempen uit het Limburgse Maasdorp in het eerste hoofdstuk blijft in Limburg. Bij Norel zou hij al dan niet toevallig in Rotterdam en, aan het eind van de oorlog, in Arnhem zijn beland. Timmermans heeft voor de geschiedenis die zich daar afspeelt nieuwe personages opgevoerd. En dat zijn geen helden, maar gewone mensen.

Doet het ertoe of je Norel hebt gelezen of Timmermans? Begrippen als ‘Ons volk’ en ‘Ferme jongens’ zijn mettertijd besmet geraakt; maar het belang van historische kennis zal niemand willen ontkennen. Dat die kennis inmiddels verder gaat dan de vaderlandse heldendaden - van Jan van Schaffelaar tot Gerrit van der Veen - is een verworvenheid van de televisie en andere media. Maar nog altijd kunnen boeken een elfjarige op het spoor van historisch inzicht brengen. Zoals Onder de Duitse hiel mij voorgoed het besef heeft bijgebracht van de verschrikkingen van oorlog.