Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 13

[p. 152]

[Nummer 49]

De oerervaring van het lezen
Redactioneel

Literatuur zonder leeftijd wil informatief, wetenschappelijk, grensverleggend, uitdagend en liefst ook controversieel zijn. In onze artikelen draait het om verder kijken dan de laatste pagina van het boek, om tussen de regels en vooral ook tussen boeken lezen.

Dat wil niet zeggen dat we de oerervaring van het lezen willen verguizen. Want met de hartstochtelijke en overrompelende overgave aan een boek is het ooit allemaal begonnen. Iedere lezer van nu draagt de lezer van weleer in zich mee. Inclusief de herinnering aan het lezen en de boeken van toen. Deze zomeraflevering staat in het teken van boeken, verhalen, gedichten en illustraties die beklijven. Kees Fens introduceerde daarvoor in 1983 de uitdrukking ‘het beslissende boek’. Wie leest, zo betoogde hij in zijn inleiding tot het tweede Tilburgse symposium, breidt zichzelf uit, ‘en wel met een gebied dat ineens ook zijn eigen gebied blijkt te zijn’. Een mooi boek is een boek dat past bij de lezer, ‘datgene wat voor jou is, het eigene’. De opvoeder heeft in deze geen andere taak dan boeken aandragen die die beslissende, eigen makende functie kunnen krijgen. In het juryrapport van de Woutertje Pieterseprijs 1992 voegde hij daaraan



toe: ‘Een kind moet bij zijn lectuur geluk hebben. In elk hoofd passen maar enkele boeken precies. Dat zijn de voor het leven hele beslissende boeken.’ Die boeken blijven je bij en maken je tot de lezer die je bent of beter aan het worden bent. Want lezen is een voortdurend en persoonlijk proces van leren, groei, ontwikkeling en verandering.

Verschillende aspecten van dit leesproces zijn onlangs toegelicht, bevestigd en uitgediept in een drietal boeken. In Poseren voor de bladspiegel becommentarieert Kees Fens de portretten en leesrituelen die angliste Uta Janssens verzamelde: 48 idyllische natuurtaferelen, vernuftige leesmeubelen, terloopse treinomstandigheden en zinnelijke leessituaties die één ding gemeen hebben: de concentratie en overgave aan het boek die een heel intieme blijkt te zijn. De meeste portretten komen uit de achttiende en de negentiende eeuw, een enkele uit de twintigste.

Etalage is niet meer, maar ook niet minder dan een persoonlijk en inspirerend onderzoek naar de verslaving aan lezen waar J.J. Oversteegen al zijn hele leven aan lijdt. Niet tot zijn ongenoegen overigens, al kan ook híj niet precies uitleggen waar de bekoring van het lezen in zit. In de fysieke huivering die boe-

[p. 153]

ken kunnen oproepen, in de bewondering voor mensen die hem de boeken aanreiken of in het ‘lernen’ (verzamelen) dat elke vorm van lezen is. Een boeiend overzicht biedt hij van wat als kind indruk op hem maakte; Kudlago van Nienke van Hichtum, maar ook de verhalen van Bruintje Beer uit het Algemeen Handelsblad. De plaatjes van het echtpaar Midderigh-Bokhorst bij Prins Almanzori's



makker van Marie Boddaert. Het hazenboek van Josephine Siebe, maar ook de rode boekjes, de boeken van Mien Labberton en de Griekse en Romeinse mythen. De historische verhalen van E. Molt en P.J. Andriessen, maar ook Paddeltje van Johan Been en Keteltje in de Lorzie van Cor Bruyn. Steeds weer stelt hij zich de vraag wat die boeken hem boden en misschien ligt daar ook de bekoring van zo'n persoonlijk verslag. Je begint als vanzelf met hem mee te denken. Ken ik die boeken ook en heb ik ze als net zo spannend, verleidelijk of indrukwekkend ervaren? En daarmee wordt het verslag van een persoonlijke ervaring tot een ontmoeting tussen zielsverwanten.

Oversteegen biedt een reeks van leesmotivaties. Zeker in zijn jonge jaren creëerden die boeken voor hem een tweede wereld waarin hij kon verdwalen, een opschorten van de verveling tijdens een wekenlang ziekbed, materiaal voor zijn schetsen, een introductie in de wereldliteratuur en plaatsvervangende romantiek. In de kern is lezen een binnentreden in een wereld die je vreemd is, maar die je je toch eigen kan maken.

Een geschiedenis van het lezen van Alberto Manguel is in het geheel geen geschiedenis, maar staat boordevol prachtige observaties in tekst en beeld over:

⋆	de handeling van het lezen zelf - Lezen betekent naderen tot iets wat zojuist begint te ontstaan, aldus Italo Calvino;
⋆	de bril die velen daarbij nodig hebben - We halen de bril uit de koker, poetsen de glazen op met een papieren zakdoekje of de zoom van de blouse of de punt van de das, dan zetten we hem op de neus en bevestigen hem achter de oren;
⋆	boeken die je bijblijven - Ik, zo vertelt Maguel, sta op de ruïnes van Carthago. [...] Ik heb mijn schooluitgave van de Belijdenissen meegebracht, een dun boekje in oranje kaft, uit de Classiques Roma, een serie die mijn leraar Latijn beter vond dan alle andere. Nu ik daar sta met het boek in mijn hand, voel ik een zeker kameraadschap met de grote renaissancedichter Francesco Petrarca, die altijd een editie van Augustinus in zakformaat bij zich droeg;
⋆	het leren lezen of de tegenstelling tussen lezen in stilte en het voorlezen waar de Benedictijnen sinds de middeleeuwen tijdens de maaltijden naar moeten luisteren. Wat een rijkdom aan mogelijkheden, prikkels en uitdagingen!

[p. 154]

Behalve deze drie boeken besteedde De (kinder)repubkliek der letteren van Vrij Nederland twintig bladzijden aan het Rode Oortjes syndroom. Diverse bekende Nederlanders onthulden daar ‘welk boek hun kinderoren eens zo rood maakte, dat ze er nog van nagloeien’. Het zit in de lucht, deze honger naar andermans leesverhalen, want ook Literatuur zonder leeftijd vroeg



mensen naar hun beklijvende boek. In dit nummer vertellen Kees 't Hart, Sylvia Vanden Heede, Loek Hermans, Jenny de Jonge, Edward van de Vendel, Leendert Witvliet en Jan van Coillie over de boeken die een blijvende indruk hebben gemaakt. Gouden Penseel winnares Annemarie van Haeringen ontdekt hoezeer vroege plaatjes haar huidige werk beïnvloeden. Herlezing van oude geliefden kan tot nieuwe conclusies leiden, hetzij in positieve zin zoals bij Alleen op de wereld, hetzij in negatieve zin, zoals bij De Kameleon. Tenslotte continueert Sjoerd Kuyper zijn onderzoek naar de magie van de boeken van de onlangs overleden Anne Holm.

Waar het geheim van het lezen nu precies in zit, zullen we wel nooit helemaal achterhalen. Waar de een gevangen wordt door ‘what next’ of ‘hoe loopt het af’, smelt de ander voor de betovering van woord, ritme en klank. Juist die verscheidenheid aan mogelijkheden maakt de ervaring van het lezen tot de spannende aangelegenheid die het is.

Joke Linders