Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 13

[p. 125]

Berichten van buiten
Artikelen uit zusterbladen
Bea Ros

Met ingang van deze jaargang zal Literatuur zonder leeftijd ook berichten van buiten brengen via samenvattingen van interessante artikelen uit (buitenlandse) zusterbladen. Volledigheid noch representativiteit is de inzet, wel het toegankelijk maken van nieuwswaardige bijdragen aan het vak. Deze keer twee artikelen plus een aankondiging die aansluiten bij het thema Oude kinderboeken, en twee over het beoordelen van (jeugd)boeken.

Actueel onderzoek naar oude kinderboeken

Susan R. Gannon, ‘Report from Limbo: Reading Historical Children's Literature Today.’ In: Signal. Vol. 19 (1998), nr 85 (januari).

Volgens Peter Hunt levert de studie naar oude kinderboeken niets op voor onderzoek naar hedendaagse jeugdboeken. Oude kinderboeken zijn alleen interessant voor historici en bibliografen, aldus Hunt in een recent artikel in Children's Literature Association Quarterly. Gannon is het daar niet mee eens en wijst in haar artikel met tal van voorbeelden op de actualiteit van historisch jeugdliterair onderzoek.

Het is helemaal niet zo, zoals Hunt suggereert, dat louter de canon uit het verleden centraal staat; het draait vaak juist om de ervaringen van gewone lezers uit het verleden, hun favoriete boeken en hun interactie met volwassen ‘leesbevorderaars’. Zo bracht de ontdekking, in 1986, van een vroeg-achttiendeeeuwse collectie zelfgeschreven bakerrijmen een discussie op gang over welke teksten men op welke manier aanbood aan jonge kinderen en wat de rol van vrouwen hierbij was. Met deze ontdekking wordt bovendien het ontstaan van kinderliteratuur eind achttiende eeuw gerelativeerd: dat moeten we niet zozeer zien als een nieuw begin, maar eerder als een publieke voortzetting van wat in huiselijke kring al gebruikelijk was. Vanuit deze historische ouders kan een regelrechte lijn getrokken worden naar hedendaags onderzoek naar de manieren waarop moderne ouders kinderen in contact brengen met boeken.

Gannon haalt verder onderzoek van Sally Mitchell naar meisjescultuur in het Engeland van 1880-1915 aan. Mitchell keek niet naar de door volwassenen voorgeschreven lectuur, maar naar wat de meisjes destijds daadwerkelijk lazen. Ook

[p. 126]

hier is weer een directe link te leggen met hedendaags leesonderzoek.

Hunt is bang dat de studie naar oude kinderboeken een soort wanhoopsdaad is om maar serieus genomen te worden door de ‘officiële’ letterkunde. Gannon stelt daar tegenover dat het vak juist aan aanzien wint door verschillende wegen te bewandelen en open te staan voor diverse benaderingen. Geen enkele reden, besluit ze, om historisch onderzoek te marginaliseren.

Kindbeeld bij Geoffrey Chaucer

Yvonne J. Truscott, ‘Chaucer's Children and the Medieval Idea of Childhood.’ In: Children's Literature Association Quarterly. Vol. 23 (1998), nr 1.

Truscott start met de stelling van Philippe Ariès dat er in de Middeleeuwen geen plaats voor de kindertijd is. Om er vervolgens op te wijzen dat Ariès te beperkt was in zijn bronnen. Zo maakte hij nauwelijks gebruik van bronnen in de volkstaal. Ze wijst erop dat sinds eind jaren zeventig onderzoekers dan ook met hele andere gegevens komen. Zelf doet ze een duit in het zakje door het werk van Geoffrey Chaucer nader te onderzoeken.

Deze middeleeuwse Engelse dichter behandelde in zijn werk kinderen wel degelijk als aparte groep. Truscott ontdekt twee tegengestelde kindbeelden bij Chaucer. In vijf verhalen van The Canterbury Tales, te weten die van de priores, de natuurkundige, de ‘man of law’, de klerk en de monnik, worden kinderen geassocieerd met lijden en (de werking van) het kwaad in de wereld. De aanwezigheid van kinderen versterkt voor de lezer de ervaring van pijn en wreedheid.

Maar Chaucer biedt ook een positiever kindbeeld en dat vinden we in twee andere Kantelbergse verhalen, namelijk die van Sir Topas en Melibee. In plaats van pessimistisch is de toon hier energiek en opgewekt. Truscott haalt een studie van Lee Patterson aan die stelt dat de held Sir Topas een kind is dat riddertje speelt. Zo heeft Sir Topas een blank gelaat met rode lippen, destijds conventionele kenmerken voor vrouwen en jonge kinderen. Via het kind dat riddertje speelt, kan Chaucer de riddertraditie parodiëren. Het verhaal van Melibee is volgens Patterson een zogenaamde vorstenspiegel, een instructieboek voor jonge edelen of prinsjes. Dit verhaal van Chaucer is ook teruggevonden in manuscripten met schoollesjes.

Volgens Truscott kunnen deze verhalen als jeugdliteratuur gelezen worden, evenals het werk dat Chaucer voor zijn tienjarige zoon geschreven heeft, Treatise on the Astrolabe. Voor twintigste-eeuwse ogen mag de Treatise een lang en moeilijk boek zijn, de auteur-vader heeft wel degelijk gezorgd voor gedetailleerde uitleg, een duidelijke indeling, overzichtelijke diagrammen en samenvattende

[p. 127]

hoofdstuktitels. Behalve een op kinderen aangepaste stijl klinken in de proloog ook tederheid en ouderliefde door.

Ook in eerder werk van Chaucer komen jonge helden voor met kinderlijke kenmerken als gretigheid en nieuwsgierigheid. In House of Fame krijgt de jonge held bijvoorbeeld onderricht van een adelaar. De onwetendheid van de jeugd wordt als vanzelfsprekend beschouwd en met tolerantie en geduld bejegend. Truscott concludeert dat Chaucer een positief kindbeeld schetst in al zijn werk dat (mede) voor kinderen geschreven is.

Symposium ‘Tot volle Waschdom’

De Stichting Geschiedenis Kinder- en Jeugdliteratuur (GKJ) en de Nederlandse Boekhistorische Vereniging zijn beide geïnteresseerd in oude (kinder)boeken. Niet zo vreemd dat ze sinds een jaar samenwerken. Een samenwerking die dit jaar resulteert in een gezamenlijk symposium. Dit vindt in oktober plaats onder de titel Tot volle Waschdom: Nieuwe hoofdstukken voor de geschiedenis van de kinder- en jeugdliteratuur. Het onderwerp is gekozen, omdat het in 1999 tien jaar is geleden dat De hele Bibelebontse berg verscheen. Dit boek betekende een belangrijke stimulans voor het onderzoek naar de geschiedenis van de kinder- en jeugdliteratuur.

Het symposium is opgezet rondom vier thema's: auteurs en genres, illustraties en illustratoren, boekhandel en uitgeverij, en leescultuur. Elk van deze vier thema's zal telkens vanuit een ander tijdvak (achttiende eeuw, 1813-1880, 1880-1920 en 1920-1960) worden ingevuld.

Overigens kent de Stichting GKJ sinds 1997, naast haar studiedagen met lezingen en bezichtiging van collecties oude kinderboeken, ook twee kringen. Er is een informele kring waarin donateurs nieuwtjes uitwisselen, elkaars collectie gaan bekijken en elkaar hun vondsten tonen. Deze kring komt drie keer per jaar bij elkaar. Daarnaast is er de Mr. C.F. van Veen-kring voor donateurs die onderzoek doen naar het oude kinder- en jeugdboek of verzamelend bezig zijn. Het tijdperk van onderzoek wordt begrensd tot de achttiende en negentiende eeuw. De kring komt tweemaal per jaar bij elkaar.

Meer info over symposium bij Netty van Rotterdam, tel. [phone]. Geïnteresseerden voor de Stichting GKJ kunnen zich aanmelden bij het secretariaat: Nationaal Schoolmuseum, Postbus 21536, 3001 AM Rotterdam. Donateurs (voor minimaal f 35,-) ontvangen het mededelingenbulletin Berichten uit de wereld van het oude kinderboek.

[p. 128]

Ethische boekbeoordeling

Claudia Mills, ‘The Ethics of the Author/Audience Relationship in Children's Fiction.’ In: Children's Literature Association Quarterly. Vol. 22 (1997-1998), nr 4.

Mills voelt zich aangesproken door het pleidooi van Wayne Booth om de ethische boekbeoordeling (meer) in ere te herstellen. Ze heeft de waarden en normen onderzocht in een aantal Noord-Amerikaanse meisjesboeken tussen (grofweg) 1860 en 1980, toegespitst op het beeld van de auteur en zijn publiek. Het betreft allemaal boeken waarin de heldin zelf schrijft en/of schrijfster wil worden.

Mills benadrukt allereerst, in navolging van Booth, dat men onderscheid moet maken tussen de waarden van de held of heldin, van de impliciete auteur (‘implied author’) en van de auteur van vlees en bloed. Zo is Huck in Huckleberry Finn openlijk racistisch, levert de impliciete auteur kritiek op racisme en moeten we de ideeën van auteur Mark Twain niet uit zijn boek, maar uit zijn biografie halen.

In de onderzochte meisjesboeken dankt de heldin haar schrijftalent aan een mannelijk familielid. Ze is creatief, heeft een rijke fantasie en leert gaandeweg (meestal met hulp van een oudere man) haar talent te ontwikkelen (meestal van melodramatische draken naar sobere verhalen). Zo schrijft Judy Abbott in Daddy-Long-Legs: And it's good, Daddy. I actually believe it is - just about the tiny little things that happened every day. I'm a realist now. I've abandoned romanticism. In de meer recente boeken kan de heldin van meet af aan goed schrijven. Haar werk is complex en diepzinnig. In de meeste boeken heeft de heldin een vriendin die een stuk dommer is en elke verbeelding mist. Tenslotte trouwt de heldin vaak met haar mannelijke mentor: hij is haar ideale publiek.

Mills vindt met name het elitaire dat uit deze boeken spreekt zorgwekkend: de heldin steekt ver boven haar leeftijdgenoten uit. Om schrijver te kunnen zijn, moet je heel bijzonder zijn, is de boodschap. Mills legt deze boeken ter vergelijking naast een boek over een schrijvende jongen, Dear Mr. Henshaw. De held is hierin niet bijzonder, maar juist heel gewoon, net als zijn leeftijdgenoten.

Mills besluit met een relativering. Zoals Booth al stelde, zijn er meerdere ethische evaluaties van een boek mogelijk. Mills erkent op slechts een aspect ingezoomd te hebben. Want behalve de norm van het elitaire schrijverschap benadrukken deze boeken ook het belang van creativiteit, verbeelding en individualiteit, waarden die zij omarmt. Meer dan een afwijzing ging het dan ook om een wijzen op.

De teloorgang van de kritiek

Marcel Möring, ‘Naakt en namaak in de literatuur’. Frans Kellendonklezing 1999.

[p. 129]

Gehouden aan de Katholieke Universiteit Nijmegen op 8-2-1999. Zijn lezing is gepubliceerd in een gelijknamige uitgave van Studium Generale KU Nijmegen (024-3613083, Monique van Haaster) en in De Revisor, februarinummer 1999.

Booths onderscheiding van diverse niveaus van auteursopvattingen (zie boven) moet Marcel Möring goed doen. In de Kellendonklezing 1999 beklaagde hij zich erover dat critici al te makkelijk allerlei zaken van buiten het boek in hun beoordeling laten meewegen. Auteurs worden afgerekend op feiten die helemaal niet ter zake doende zijn. Zoals Möring het formuleerde: ‘Je moet als schrijver tegenwoordig uitkijken. Als je de goede kapper niet hebt, de verkeerde kleren draagt, in 19-zoveel bent geboren, van het foute (of juist het goede) geslacht bent, is je boek al gelezen voor het is opengeslagen.’

Möring vindt ook dat recensenten al te makkelijk de buitenliteraire werkelijkheid bovenop de boekwerkelijkheid leggen. Hij verdedigde vurig de op zichzelf staande fictionele werkelijkheid van literatuur. Als hij het als auteur laat sneeuwen bij vijftien graden onder nul is het onzin als een recensent zegt dat dat helemaal niet kan. Want ‘waar hebben we het hier over, het verzameld werk van Erwin Kroll of een roman?’

Die neiging tot plat realisme acht Möring gevaarlijk, want het kan leiden tot de veroordeling van boeken. Hij memoreert onder andere dat auteur Graa Boomsma voor de rechter moest komen vanwege een uitspraak van zijn romanpersonage. Als grootste boosdoener voor de verloedering van de kritiek wijst hij beschuldigend naar Volkskrant-recensent Arjan Peters en naar de literatuursociologie. Peters degradeert literatuur tot amusement door van zijn kritieken vooral een ‘leuk stukje’ te willen maken, literatuursociologen degraderen literatuur tot een rijtje cijfers.

Möring heeft vooral de ‘officiële’ kritiek voor ogen en niet de jeugdliteraire kritiek. Hij weet waarschijnlijk niet eens van het bestaan van dit laatste. Hij liet zich althans danig kennen door een onwetende uitspraak over An Rutgers van der Loeff. In zijn betoog tegen het getal noemde hij als abject voorbeeld het plan van staatssecretaris Rick van der Ploeg om popmuziek te subsidiëren, omdat zoveel mensen daar van genieten. Als dat zo doorgaat, zei hij in zijn lezing, komt er straks ook nog subsidie voor het verzameld werk van An Rutgers van der Loeff. Hij wist ongetwijfeld niet dat in het verleden de biografie van Rutgers van der Loeff al gesubsidieerd is. Op mijn vraag naderhand waarom hij toch deze naam noemde, antwoordde Möring dat hij ‘willekeurig welke naam had kunnen noemen’ als voorbeeld van het subsidiëren van streekromans. Maar Van der Loeff schreef toch kinderboeken, en goede ook? Möring: ‘Streekromans, kinderboeken...het ging mij gewoon om boeken die niet tot de

[p. 130]

literatuur behoren.’ En met deze uitspraak maakt Möring zich schuldig aan dat wat hij zelf afkeurt: een auteur veroordelen voordat hij haar werk nog maar heeft gelezen, puur op grond van een dubbele, in zijn ogen ongetwijfeld streekromanachtig klinkende naam.