Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 12

[p. 90]

[p. 91]

De herinneringen drongen zich op
Joke Linders in gesprek met Rita Verschuur

Drie auteursnamen heeft ze inmiddels. Haar allereerste boeken, Ze snappen er niets van en Wie is hier eigenlijk de baas, publiceerde zij onder de naam Törnqvist-Verschuur. Daarna volgde een reeks boeken waarop alleen Törnqvist voorkwam en sinds 1993 gebruikt ze alleen Verschuur. Is die laatste naamsverandering het gevolg van de scheiding van haar echtgenoot? Om verwarring te voorkomen met dochter Marit die in snel tempo naam maakt als beeldend kunstenaar? Of het logische gevolg van het autobiografische karakter van haar laatste boeken: Hoe moet dat nu met die papillotten, Mijn hersens draaien rondjes (1994), Vreemd land (1995) en Hoofdbagage (1996)?

‘Dat laatste het meest, denk ik. Mijn man en ik zijn in 1983 al uit elkaar gegaan. Daarna ben ik onder de naam Törnqvist blijven publiceren. Van concurrentie met mijn dochter is geen sprake. Marit is meer illustrator dan auteur. Dat ze mijn werk nu al zo vaak en zo mooi geïllustreerd heeft, ervaar ik als heel bijzonder. Een soort cadeautje. We voelen elkaar heel goed aan en kunnen elkaar ook in het werk goed steunen. Ik ben er juist trots op dat het zo goed met haar gaat. Nee, die naamsverandering heeft vooral te maken met het karakter van die boeken, met het zoeken naar je ware identiteit, een terugkeren naar de tijd dat ik Verschuur heette. Dan ligt het voor de hand dat je de naam van toen herneemt. Mijn uitgeefster, Henny Bodenkamp, was er eerst niet blij mee. Maar nu de reacties zo positief zijn en Vreemd land zelfs twee maal bekroond is, met een Zilveren Griffel en de Nienke van Hichtumprijs, ligt dat anders natuurlijk.’

Of een auteur zich daar nu van bewust is of niet, elke naamsverandering heeft een betekenis en een effect. Een auteur kan er iets mee willen verbergen of juist benadrukken. Bij Rita Verschuur drong het zich op. ‘Iedere auteur gebruikt het materiaal dat zich in zijn omgeving of leven voordoet. Maar aan expliciet autobiografisch schrijven heb ik me nooit willen wagen. Het was meer zo dat de herinneringen

[p. 92]

zich opdrongen.’ In de laatste boeken die ze onder de naam Rita Törnqvist publiceerde - Achter de bergen ligt de zee (1987), De dierentuin (1989) en De torenvalk (1990) - gaat de held of heldin er aan het eind steevast van door. Op zoek naar iets. In Achter de bergen ligt de zee gaat dat als volgt:

‘Het wordt tijd dat ik uit huis ga,’ zei ze die middag tegen haar ouders.
De volgende morgen nam ze van iedereen afscheid. Haar moeder gaf haar een knapzak met wat voedsel mee. Van haar vader kreeg ze een buideltje met spaargeld. Zo ging Milian het huis uit.
Zonder om te kijken liep ze de stadspoort door. Ze volgde de brede weg naar de rivier, maar voor de brug bleef ze staan en keek naar de overkant. Daar kronkelde de weg door het heuvellandschap. De donkere toppen in de verte gingen schuil achter ochtendnevels.
Het lijken wel flarden van sluiers, dacht Milian en ze bleef nog even staan. Maar voordat de nevels waren opgetrokken sloeg ze het smalle pad naar links in, vlak langs de rivier. Het voetpad aan de lage oever, dat naar het vissersdorpje aan de monding liep. Dat pad zou ze blijven volgen.

[p. 93]

In De dierentuin zijn de aanwijzingen voor wat er in de verte gevonden zou kunnen worden, niet minder expliciet:

Net toen hij de kastdeur weer wilde sluiten viel zijn blik op een landkaart, die aan de binnenkant zat vastgeprikt. Eén weg was er met rood ingekleurd. Die kronkelde door het landschap naar een afgelegen dorp. Op de plek van het dorp was een zingend vogeltje getekend. Een vogeltje dat hij maar al te goed herkende!
De volgende morgen vroeg, toen de hele stad nog in diepe rust verzonken lag, ging de voordeur van het huis met het torentje open. De burgemeester verscheen op de stoep en bleef daar nog even staan. Toen liep hij naar de poort. Met de landkaart in zijn hand en een lege jutezak over zijn schouder ging hij op zoek naar het dorp aan het eind van de kronkelweg.

De held of heldin hoopt in een bepaald dorp - dat ver weg en misschien zelfs wel in het verleden ligt - iets belangrijks te vinden. ‘De sleutel om het leven te kunnen leven, ja. Misschien ook omdat ze zich niet thuis voelen in de wereld waarin ze tot dan toe leefden. Dat deed ik niet bewust, dat ging vanzelf. Toen ik na De torenvalk aan een volgend boek begon, dook er weer zo'n buitenstaander, zo'n zoeker in op. Tegelijkertijd gebeurden er privé allerlei dingen waar ik hier niet over wil uitweiden, die duidelijk maakten dat ik in de voetsporen van mijn verhaalfiguren moest treden. Net als zij was ik inmiddels verhuisd, naar Bloemendaal waar allerlei dingen van vroeger

[p. 94]

begonnen te borrelen. Vooral 's nachts. De herinneringen drongen zich op. Ik had er niets meer over te zeggen. Het ene brok na het andere. Die moest ik wel opschrijven, anders kon ik helemaal niet meer slapen. Een soort puinruimen werd het, de weg vrijmaken. Er was zoveel blijven liggen.’

‘Ik heb niets verzonnen, alles is echt gebeurd. Hoe ik met mijn vader en mijn stiefmoeder na de oorlog naar Zweden ben geweest, maar ook eerdere beelden van thuis, het spelen op straat, de moeilijkheden van mijn ouders en die oorlog waarvan je niets begreep maar die toch als een dreiging aanwezig was. Kennelijk moesten die dingen naar buiten komen. De tijd was er rijp voor. Al had ik aanvankelijk helemaal niet de bedoeling dat soort persoonlijke ervaringen te publiceren. Het waren meer speurtochten naar dat wat altijd toegedekt was gebleven.’

Rita Verschuur kiest haar woorden met zorg als ze het autobiografische karakter van Hoe moet dat nu met die papillotten?, Mijn hersens draaien rondjes, Vreemd land en Hoofdbagage nader belicht. ‘Toen de eerste stukjes op papier stonden dacht ik nog: leuk voor mijn kinderen later. Maar toen mijn uitgeefster, Henny Bodenkamp, een keer op bezoek kwam en ik haar vertelde dat ik eigenlijk niets had, omdat ik bezig was met het opschrijven van jeugdherinneringen, zag die er meteen een boek in. Bij mijn jongste dochter Saskia ging het al net zo. “Dat is een boek mama,” zei ze meteen. Het deed haar denken aan Michael Zostjtsjenko 's Voor zonsopgang. Dat boek kende ik helemaal niet, maar ik ben het toen wel gaan lezen. En ook hij heeft van die korte flitsen, momenten van kleur en geur. Toch bleef ik aarzelen. Waarom zou ik zulke persoonlijke dingen publiceren? En dan het risico dat je anderen voor het hoofd stoot?’

‘Mijn stukjes waren helemaal geschreven vanuit de ogen en de taal van een kind, het kind dat ik vroeger was. Kennelijk werkt het geheugen op die manier. Heel visueel. Er ligt van alles opgeslagen dat weer boven komt als je in de voetsporen van je jeugd stapt. Zo begon ik de eerste keer dat ik hier in Bloemendaal de helling af fietste, vanzelf de lantaarnpalen te tellen. Precies zoals vroeger. En toen ik met een schoolvriend die erg in 't verleden leeft, langs plekken van vroeger ging wandelen, kwamen ook de beelden terug en de woorden van toen. Binnen de kortste keren had ik meer dan honderd fragmenten. Toch heeft het nog een hele tijd geduurd voordat ik wat inmiddels Hoe moet dat nu met die papillotten? heet, durfde publi-

[p. 95]

ceren. Ik vond dat echt een dilemma. Hoever mag en moet je gaan? Ik wilde niemand kwetsen en toch eerlijk zijn tegenover mezelf.

Mamma heeft gezegd dat ze me ietsje later van school komt halen dan anders. Om twaalf uur gaat iedereen naar huis om te eten. Mevrouw Bosman gaat ook weg. De juf uit de andere klas doet de deur van de school op slot. ‘Blijf hier maar even op de stoep staan wachten,’ zegt ze tegen me. ‘Je mamma komt zo.’
Ik sta en ik sta en ik sta maar op de stoep en mijn mam komt niet. Ze zou ietsje later komen, maar dit is veel meer dan ietsje later. (19, Hoe moet dat nu met die papillotten?)

[...]

Ik kan niks van hun geschreeuw verstaan, maar opeens komt er een woord in mijn hoofd dat ik wel eens heb gehoord. Het ergste woord dat er bestaat. SCHEIDEN. Scheiden is als je vader en moeder uit elkaar gaan. Als dat woord eenmaal in mijn hoofd zit wil het er niet meer uit. Maar ik praat er met niemand over. En overdag doen pappa en mamma heel gewoon tegen elkaar. (44, idem)

[...]

Er is iets dat ik helemaal niet leuk vind van moeder [de nieuwe mamma van Rita]. Ze zingt zo vaak. Ze galmt met een heel hoge stem. Je hoort hem overal in huis. En af en toe komt er een mevrouw die haar zanglessen geeft. Dan is het zo erg dat ik gauw mijn vingers in mijn oren stop. Maar dat helpt meestal niet en dan ga ik op mijn autoped.
Mamma zong nooit. Die stelde zich nooit aan. Van haar had je nooit last. (71, idem)

‘Ik wist werkelijk niet of je zulke dingen kon publiceren. Maar Gerhard Durlacher heeft me aangemoedigd door te zetten. En toen ik eindelijk voldoende moed had om die herinneringen aan mijn stiefmoeder te laten lezen, ging ze dood.’

Jij verbindt het bovendrijven van herinneringen aan je jeugd nu heel sterk aan de warmte van een woonplaats, het opnieuw beleven ervan. Maar je ziet toch wel vaker dat mensen in een bepaalde fase van hun

[p. 96]

leven, zo omstreeks hun vijftigste, op zoek gaan naar stukjes vroeger. ‘Natuurlijk heeft het zoeken naar wat er in je jeugd is gebeurd en wat dat voor jou heeft betekend te maken met het proces van ouder worden. Dat denk ik wel ja. Het is rustiger geworden in mijn leven. De kinderen hebben allemaal hun plek gevonden en dat maakt je perspectief anders. In de eerste helft van je leven ben je voortdurend aan het bouwen en op de toekomst gericht. Nu komt er tijd en energie voor terugkijken en thuiskomen. Dat geeft een gevoel van bevrijding, maar 't is ook eng. Want telkens als je een brok opruimt, ontdek je weer iets anders.’

Hoe moet dat nu met die papillotten? begint met de komst van de Duitsers, in 1940 toen Rita vier was, en eindigt kort na de capitulatie. Anders dan in de meeste andere oorlogsboeken is de oorlog slechts het decor waartegen de ontmoetingen met mensen, vreemde ervaringen en de scheiding van haar ouders zich afspelen. En juist die beleving van binnenuit maakt het boek zo boeiend. Zo leeftijdloos. Want ook voor volwassenen valt er veel in te herkennen. ‘Toch krijg ik de leukste reacties van kinderen. Anderzijds is het ook zo dat volwassenen beter begrijpen hoe pijnlijk het is voor een kind om twee moeders te hebben. Wat ook veel herkenning oproept is dat het meisje in de eerste twee boeken wel een beetje tobberig kind is. Dat gevoel is kennelijk heel universeel. Daarom wist ik ook niet meteen hoe ik moest reageren toen mijn vader, die een agentschap in hout had en dikwijls naar Zweden moest, voorstelde dat ik bij zakenvrienden van hem zou gaan logeren. Dat was tegelijkertijd spannend, bijzonder maar ook eng. De oorlog was net achter de rug en alles was nieuw en avontuurlijk. Pas toen die oorlogsjaren in kaart waren gebracht, kwamen de herinneringen aan die van onze reis naar Zweden terug. Alles was er zo anders dan ik tot dan toe had meegemaakt en gezien. Dat volwassenen er naakt gingen zwemmen! Schokkend vond ik dat.’

‘De herinneringen aan die Zweedse tijd (Vreemd land) en de komst van Britt-Marie naar Nederland (Hoofdbagage) hadden meer ordening nodig dan die aan de jaren daarvoor. Voordat ik daar iets van kon publiceren, heb ik ze vertaald om ze aan Britt-Marie voor te kunnen leggen. Die speelt daar zo'n belangrijke rol in dat ik haar instemming per se nodig had. Dat leverde nog meer herinneringen op. Het heeft onze vriendschap alleen maar versterkt en misschien is

[p. 97]

daardoor nu de weg vrij gekomen om eindelijk eens een roman te schrijven op basis van mijn ervaringen in Zweden. Tenslotte heb ik daar een groot deel van mijn leven gewoond.’

Tijdens die eerste reis naar Zweden, in de zomer van 1948, heeft Rita in een poesiealbum een soort reisdagboek bijgehouden met nauwkeurige beschrijvingen van waar ze onderweg langs kwamen en ook een enkele foto. Achteraf blijkt dat er veel overeenkomsten zijn tussen wat ze als 13-jarige in dat boekje schreef en Vreemd land. ‘Het klopte allemaal, behalve dan dat ik de emotionele dingen toen niet op heb durven schrijven. Dat was kennelijk te moeilijk. Als kind beleef je veel dingen die je pas later kan benoemen.’

Zou ze die ervaringen nu als traumatisch beschrijven of beleven alle kinderen dat soort dingen: moeilijkheden tussen hun ouders, spanningen in de maatschappij, confrontaties met andere culturen en gewoontes? ‘Dat denk ik wel ja. Dat ik ze als traumatisch heb ervaren, heeft met mezelf te maken, mijn karakter. Maar tegelijk is het zo dat ze mijn schrijverschap gevoed hebben. Niet verwerkte ervaringen krop je op en worden daardoor groter. Bij mij werkt dat kennelijk allemaal langzaam. Zo heb ik inmiddels weer heel veel geschreven over de periode kort na de oorlog, maar dat wil ik nog even laten liggen. Mijn uitgeefster dringt aan op haast, maar een en ander ligt gevoelig en ik wil wel dat het in de juiste kanalen terecht komt. Ik ben er niet zeker van of deze ervaringen, hoewel authentiek kinderlijk, in een kinderboek moeten. Misschien moet een volgend deel juist voor volwassenen gepubliceerd worden. Dat komt ook door mijn manier schrijven. Ik ben steeds compacter gaan schrijven. Veel zeggen met weinig woorden. Dat is het aantrekkelijke van literatuur, maar ook het moeilijke.’

Er zitten nog veel meer herinneringen en gevoelens die er uit willen. ‘Dat voel ik. Maar daarvoor moet ik verder in mezelf afdalen. En of dat dan nog steeds voor kinderen is? Met die vraag kan je je als schrijver maar beter niet bezighouden. Wel weet ik dat ik de omgeving waarin ik opgroeide, nu moet verlaten. Het is genoeg geweest, de afstand moet groter worden.’