Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 10

[p. 424]

[p. 425]

Vader, waarom heet een stoel een stoel?
Henri van Daele

Ik moet nog heel klein geweest zijn, toen ik die diepgravende vraag aan mijn vader stelde. Hij was een eenvoudige klompenmaker, mijn vader, die met zijn twee klompen stevig op de grond stond.

‘Ja, jongen,’ zei hij, ‘een stoel heet een stoel omdat het een stoel is. Dat is altijd zo geweest.’

Dit antwoord bevredigde me geenszins. ‘Ze hadden toch net zo goed een stoel tafel kunnen noemen?’

‘Nee, natuurlijk niet,’ zei mijn vader, wat korzelig. ‘Een tafel is om aan te zitten en een stoel dient om op te zitten.’

Fascinatie voor taal, voor woorden, ligt aan de basis van ieder schrijverschap. Vragen over de wonderen van de eigen taal, waarin twee plus twee gerust vijf kan zijn. Daarna de kennismaking met andere talen. Daar bleek een stoel, tot mijn stomme verbazing, opeens chaise te heten en chair en Stuhl.

Eens moest er iemand geweest zijn die opeens met enig gezag verklaarde dat een stoel voortaan door iedereen stoel moest worden genoemd. Wie was dat dan? Was hij de uitvinder van de stoel? Heette hij zelf toevallig Stoel en was het daarom dat... Op al die vragen heb ik vele jaren later zelf een antwoord verzonnen in De tovenaar met het letterzakje. Hij had de eerste woorden van de mensen eenvoudig een beetje bijeengescrabbeld. Als hij behoefte aan een nieuw woord had, ging hij daar gewoon voor zitten, paste wat letterblokjes bij elkaar ‘en keek of het mooi was’.

Vorm dus! Er zijn woorden die er lekker uitzien en andere zijn ondergeschoven kinderen met een immer-lopende neus. Snot, ja, bah! Terwijl neuskeuteltje...

Daarna kom je bij de typografische vorm. Te weinig schrijvers hebben daar belangstelling voor. Ik ben daar wat maniakaal in. Een tekst moet niet alleen inhoud hebben, hij moet ook een beetje goed ògen. Het te pas en te onpas strooien met schreefloze letters, dat verschrikkelijke achteraan uitlijnen van getypte brieven, De leeuw van Vlaanderen van Conscience in een vette Bodoni!

[p. 426]

Therapie?

Lang heb ik verdedigd dat schrijven een therapie is. Dat had ik niet zelf verzonnen, maar ik vond het een aantrekkelijke gedachte. Je bent wat warrig, je zoekt naar enig geestelijk evenwicht, dus schrijven maar. Schrijven is geen therapie. Je bent niet van iets af omdat je het hebt opgeschreven, van je àfgeschreven. Zo werkt dat niet, want het gevaar bestaat dat je dan op een dag helemaal genézen zou zijn. De idee!

Schrijven, vind ik wel, is orde scheppen in een chaos. Die chaos heerst in je hoofd of in de wereld of in allebei. Dus probeer je even de dingen op een rijtje te zetten. Een rij van woorden, vaak bien étonnés de se trouver ensemble.

Terwijl ik dacht bij mijzelf in therapie te zijn, was ik er ook heilig van overtuigd dat er ook zoiets als inspiratie bestond. Schrijvers waren lieden die eerst en vooral een warm bad namen en vervolgens, in sjamberloek, aan een geheel leeg bureau plaatsnamen, waarop enkel een wit vaasje stond met een rode roos erin. Daarachter gingen ze dan zitten wachten op de komst van de muze.

Schrijven, weet ik nu, is wérken. Het is een vak, een métier, dat geleerd moet worden. Soms is het ploeteren, soms gaat het vanzelf. Maar of je nu sappelt of heerlijk op dreef bent, het is verrukkelijk om te doen. Waarom? Omdat je even helemaal de baas bent. Je zit in een kleine ommuurde tuin en daar ben je almachtig, daar ben je God. In die afgeperkte ruimte kan niets gebeuren zonder dat jij en jij alleen daar zeggenschap over hebt. Er is weleens een personage dat met jou op de loop wil gaan, maar dan ben ik streng. Het gareel in! En als het een erg lastig personage is, dat zich niet zomaar gewonnen geeft, is er nog altijd het overlegmodel [‘Goed, je krijgt nog even tien bladzijden, maar dan ga je écht wel dood, hoor!’].

Waarom wordt iemand schrijver?

Misschien wordt niemand schrijver, maar is hij het al. Opeens heeft een gemeenschap (een familie, een dorp, een land) behoefte aan een schrijver, aan een verwoorder. Generaties lang kan zo'n gemeenschap onmondig zijn, tot er een schrijver onder hen opstaat die het eventjes allemaal zègt, hen mondig maakt. Ik had dat gevoel heel sterk toen ik Een tuin om in te spelen schreef. Ik stam af van eenvoudige mensen.

[p. 427]

Klompenmakers, cafébazen, leurders, keuterboertjes. Ze hadden het hart niet op hun tong, ze moesten werken en braaf zijn en ongeletterd blijven. In een twaalftal boeken heb ik hen een stem willen geven. Niet als een soort uitverkorene, maar als één van hen.

Schrijvers zijn voyeurs

Mensen die geen schrijver zijn, willen altijd weten waar je het allemaal in 's hemelsnaam vandaan blijft halen. Het antwoord is simpel. Schrijven is kijken, is luisteren. Naar jezelf, maar vooral ook naar anderen.

Een schrijver is iemand die op een terrasje achter een krant zit en die krant niét leest. Vaak maakt hij er zelfs een kijkgaatje in. Iedereen die op dat terras zit, iedere man of vrouw die voorbijkomt is een boek op zich. Ik hoef geen verre reizen te maken om verbaasd te worden over andere mensen en andere culturen en daar dan een boekje over af te scheiden omdat de reiskosten eruit moeten komen. Ik spit op de plaats waar ik sta. Mijn actieradius is vrij klein en dat vind ik prima. Je kan niet over de hele wereld je geurvlaggetjes uitzetten en de gemeenschap die ik goed ken (omdat het de mijne is) is een perfecte afspiegeling van de wereld, met al zijn miserie en al zijn geluk.

Autobiografisch

Vroeger had ik het etiket ‘jeugdauteur’ - een stigma, een jodenster, waar ik me vreselijk over kon opwinden. Ik ben een schrijver, punt. De lezers, groot of klein, bekijken het maar. Ze kunnen me inslikken zonder kauwen of uitspuwen - daar kan ik niets aan verhelpen. Ik schrijf de verhalen die ik wil, op mijn manier en als anderen die niet mogen is dat jammer.

Sinds enige tijd is de wind een beetje gekeerd. Allengs ben ik een autobiografisch schrijver geworden! Ik wil daar alleen over zeggen dat van de ruim negentig boeken die ik heb geschreven, er met veel goede wil vijftien zijn aan te wijzen die je autobiografisch zou kunnen noemen.

Ik weet het wel, sommigen beweren dat schrijvers niet anders kunnen dan voortdurend eigenlijk over zichzelf te schrijven. Ik wil

[p. 428]

daar een heel eind in meegaan, maar niet het hele eind.

Trouwens, wat is een autobiografie? Niemand, die daaruit komt. Je gaat herinneringen op een rijtje zetten, je verdicht, je dikt in, je verzint dingen omdat je eerst en vooral een verhaal wil neerzetten. Ben je dan de lezer aan het bedonderen? Nee. Niet zolang je hier en daar een leugentje om bestwil gebruikt, in functie van de spankracht van wat je wil overbrengen. [Een soort uitgesponnen rechtbankverslag over iemands leven, wat dan bijvoorbeeld de echte biografie zou zijn, lijkt me niet erg boeiend.]

Een tuin om in te spelen loopt vol met personages waarvan er niet één is verzonnen, maar dat maakt het boek nog niet tot een sleutelroman of een dorpsmonografie. Soms gaan twee personages in één op, soms wordt een personage afgesplitst van een ander, vaak duikt iemand op in een situatie of op een plaats zonder dat dit strikthistorisch klopt, maar omdat ik hem of haar eventjes nodig heb.

Kan ik me geen realistisch verhaal voorstellen zonder pakweg vijf procent fantasie, net omgekeerd werkt het in bijvoorbeeld een sprookje. Als ik voor De Maroefel een Noach nodig heb, ga ik die man niet zitten verzinnen, maar neem ik bijvoorbeeld de overbuurman als model. Prima Noach, die zelfs niet weet dat hij in een boekje van mij rondloopt!

Bewondering

Veel lezers staan in mateloze bewondering voor schrijvers. Ik heb dit altijd een beetje vreemd gevonden.

Natuurlijk zit er aan schrijven tot op een zekere hoogte een egoïstisch aspect. Je wilt dat er even naar je geluisterd wordt, dat je op verhaal mag komen, dat, ja, dat je goéd gevonden wordt.

Maar dat is nog iets anders dan denken dat schrijvers een apart soort mensen zijn, een uitstervende diersoort. Ik ben schrijver en vervul een functie in de maatschappij, net zoals pakweg een wegenwachter, een slager of een dokter.

De functie die schrijvers in de maatschappij vervullen wordt onbehoorlijk door die maatschappij gehonoreerd, maar dat is een sociale kwestie. Blijkbaar zijn schrijvers slachtoffer van het feit dat zij niet anders kunnen doen dan wat ze doen. Dat is in een vrije markteconomie een slecht uitgangspunt om serieuze onderhandelingen over de nodige centen op gang te brengen. Sinds twee jaar ben ik full time

[p. 429]

schrijver, een zeer bewuste keuze. Als ik twee maanden keihard werk aan een boek (telefoonstekker uit de muur, deur op slot, gordijnen geloken - veertien, vijftien uur per dag) dan krijg ik aan auteursrechten, als alles goed gaat, zo'n tweehonderdvijftigduizend frank. Mijn accountant zegt dat ik gék ben. Maar ach, leeft de mens van brood alleen? Af en toe moet je ook nog een pijpje kunnen stoppen en bedenken dat geluk wellicht ligt in iets wat je grààg doet.