Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 10

[p. 357]

Walters herinneringen
Willem van Toorn

Critici denken soms dat ze het beter weten dan het boek. In de vrolijke ‘Kinderrepubliek der letteren’ die Vrij Nederland in zijn nummer van 18 mei 1996 oprichtte (en waarvoor ze niet genoeg geprezen kunnen worden, maar waarom doen ze het niet eens in de maand?) figureerde, tot mijn genoegen natuurlijk, mijn kinderboek Rooie te midden van de volwassen kinderboeken die in de herinnering werden teruggeroepen. Er stond niet bij door wie, zodat ik niet weet wie ik moet aanspreken op het misverstand waar de kleine lofzang op berust. De criticus zeg ik dus maar.

Deze criticus vindt Rooie (Amsterdam: Querido, 1991) een zeldzaam boek, omdat van moderne narigheid er geen spoor in te bekennen is. Ik neem aan dat de criticus het uit het ware leven gegrepen leed bedoelt dat veel kinderboeken voor mij onleesbaar maakt, van het milieu tot het gebroken gezin, zeg maar, en ik ben hem of haar erkentelijk voor deze constatering. Dat was inderdaad de bedoeling - maar daarover dadelijk meer.

De criticus schrijft dit ontbreken van moderne narigheid echter daaraan toe, dat ik mijn prachtige en zuivere herinneringen aan een bijna ideale middelbare school aan de rand van Amsterdam niet heb willen bezoedelen. Hij wilde het waarschijnlijk precies zo ongerept laten als het in zijn herinnering was, schrijft hij/zij. Met andere woorden: die Van Toorn heeft een autobiografisch boek geschreven, hij heeft zijn herinneringen genoteerd aan een idyllischer tijd, toen de dieren weliswaar niet meer spreken konden, maar volwassenen en kinderen nog fatsoenlijk met elkaar omgingen, ouders nooit scheidden, alle Nederlanders in het verzet hadden gezeten en homoseksualiteit nog niet bestond. Het lijkt een beetje op de bespreking die Aukje Holtrop over Rooie schreef, óók in Vrij Nederland, en waarin ze de lezer mededeelde: Willem van Toorn heeft zijn liefdevolle herinneringen aan school verwerkt in een jeugdboek. En verderop: Rooie is een herinnering aan een verloren paradijs, aan een tijd dat er geen slechte kinderen bestonden die helemaal niets positiefs in de zin hadden, maar gewoon niet wilden leren,

[p. 358]

aan een dorpsleven waarbij iedereen elkaar kende [...]. En ja, zo is het vroeger hier en daar geweest.

Beide besprekingen hebben iets ongelooflijk naïefs. Je neemt domweg aan dat iets zo is als jij veronderstelt (schrijver noteert mooie herinneringen) en op grond van die veronderstelling spreek je de schrijver enigszins belerend toe en licht je je lezers verkeerd voor.

De werkelijkheid is volgens mij dat het vroeger nergens zo is geweest, en, mag ik de criticus verzekeren, zeker in mijn leven niet. De werkelijkheid is ook dat ik nooit op een ideale school aan de rand van Amsterdam heb gezeten, noch als leerling, noch als leraar; dat mijn jeugd weinig met een verloren paradijs te maken had: ik groeide op in de oorlog en toen ik de leeftijd van mijn hoofdfiguren had was het nog steeds de jaren veertig, niks paradijs. De criticus had zichzelf en de lezer het malle misverstand, dat het om mijn herinneringen zou gaan, kunnen besparen door even mijn geboortejaar op te zoeken. De werkelijkheid is dat Rooie helemaal geen autobiografisch boek is. Jawel, het bevat natuurlijk een aantal autobiografische elementen, zoals de meeste van mijn boeken en die van vele anderen, en het bevat sporen van mensen die bestaan of bestonden, een oogopslag hier, een zinswending daar, een geconfisqueerd avontuur elders. Maar die zijn op de vingers van een hand te tellen:

-	Ja, ik had ooit in een klas een leerling die zijn haar verloor en om niet op te vallen een buitengewoon opvallende rode pruik opzette.
-	Inderdaad, ik had in mijn eigen schooltijd een vriend die slaapwandelend vier hoog het raam uit stapte, net als Herman in het boek.
-	En zeker, de zoenpartij met Linda op het bruggetje bij het kasteel waarbij Walter leert dat je je kop scheef moet houden omdat je neus anders in de weg zit, heeft veel van mijn eigen vroegste gestruikel op het pad der liefde.
-	En ten slotte: de rit van Walter met zijn leraar voorin de bakfiets is historisch: mijn eigen leraar Engels, die ik bewonderde, vroeg mij, toen zestien of zo, hem te helpen bij vrienden van hem extra babyspullen op te halen omdat zijn vrouw en hij tot hun schrik een tweeling hadden gekregen. Het vervulde mij met een trots die ik nu nog voel.

Om die paar elementen heen is het verhaal gecomponeerd, gemaakt, bedacht. Hoe dat ging?

[p. 359]

De aanleiding was simpel. Querido-redacteur Jacques Dohmen vroeg mij (net als een groot aantal andere schrijvers die nog nooit iets voor kinderen hadden geschreven) een kinderverhaal te schrijven, bestemd voor een verzamelbundel, Doe maar open. Eerst dacht ik: dat is niks voor mij, maar toen viel me die jongen met die rode pruik in, plus de ontroering over de vanzelfsprekendheid waarmee zijn klasgenoten hem door de ellende sleepten. Dan wordt het een verhaal over vriendschap, dacht ik, over de totale vriendschappen die er tussen kinderen soms bestaan.

Nu heb ik de pest aan een paar soorten kinderboeken. Het kinderboek waarin een eigentijds thema, moderne narigheid in de termen van de criticus, op de schouders van het arme kind wordt gelegd. Elke moderne narigheid waarvoor volwassenen geen oplossing weten is door sommige zich kinderboekenschrijver noemende types al eens voor kinderen misbruikt, van derde-wereld-ellende tot aids. Dit alles zogenaamd om kinderen te confronteren met de moderne wereld, maar in feite uit een misverstand over wat schrijven is. Alsof een serieus te nemen schrijver ooit zou denken: dat is nu eens een echt probleem, daar ga ik eens een boek over maken. Nog erger vind ik kinderboeken waarvan de volwassen schrijvers trachten zich bij kinderen populair te maken door alle andere volwassenen af te schilderen als randdebielen en sadistische idioten.

Als ik dan een verhaal voor kinderen schreef, wou ik tégen dat soort boeken schrijven. Ik wou niet ontkennen dat de mensheid voor een groot deel uit schoften bestaat, maar ook niet dat er aardige fatsoenlijke volwassenen bestaan die niet uit lafheid weglopen van hun taak, kinderen opvoeden en iets leren, opdat ze enige kans hebben ook redelijke volwassenen te worden.

Vandaar Mol, mijn wat Theo Thijssen-achtige leraar, symbool van mijn weigering het geloof op te geven in het beste van wat onze verder nogal krakende beschaving heeft voortgebracht, de ideeën van Renaissance en Verlichting. Mol heeft niks met ‘herinnering’ te maken. Hij is de leraar die ik best had willen zijn maar natuurlijk niet was; hij vertoont trekken van de beste bovenmeester die ik ooit heb gekend, en van die leraar Engels van hierboven, zo'n man die je achteloos nét iets te moeilijke boeken te lezen gaf en dan zei: Dat kun jij best lezen. Hij legt zijn leerlingen in Rooie de grondregel van menselijk fatsoen en dus van de democratie uit: Jouw vrijheid houdt op waar die van een ander begint. Dat heb ik er natuurlijk ingezet omdat ik het erin wilde zetten, niet omdat zoiets moois ooit gebeurd zou zijn.

[p. 360]

Het is, dit ten behoeve van de criticus, een vrijwel letterlijk citaat van Sartre.

De avonturen die dat groepje kinderen beleeft met Rob en zijn rode pruik zijn natuurlijk bedacht. Zo ontstond het eerste hoofdstuk van het boek. Daarna bleef Jacques Dohmen mooi zeuren, zoals het een goed redacteur betaamt, en schreef ik de vervolgverhalen over hetzelfde groepje, aangevuld met een paar nieuwkomers, zoals de Italiaanse jongen Paolo, op wie de luidruchtige Sjaak misschien wel verliefd wordt, en Linda, op wie Walter verliefd wordt. Wat ik in die verhalen wilde proberen, is kinderen laten ervaren dat vriendschap je kan helpen tegenslagen te overwinnen, en dat redelijkheid en fatsoen nog niet zulke slechte wapens zijn tegen vernedering, schofterigheid en ellende.

Alles wat die kinderen meemaken is verzonnen - of beleefden die kinderen, toen ze eenmaal tot leven waren gekomen, waar ik bij zat, en ik schreef het op. Nee, ik heb geen mooie herinneringen aan een groepje kinderen dat een Italiaanse klasgenoot verborgen houdt voor de politie, omdat zijn ouders zijn doodgereden en zijn Italiaanse grootouders hem tegen zijn zin willen meenemen naar hun bergdorp. Nee, de scène waarin leraar Mol Walters vader komt overhalen hem te laten doorleren stamt niet uit mijn idyllische jeugdjaren; ze ontstond uit het soort mannen dat Mol en Walters vader bleken te willen worden terwijl het boek groeide. Nee, de gesprekken over Icarus en A Farewell to Arms hebben nooit plaatsgevonden op een ideale school aan de rand van Amsterdam.

Trouwens, de stelling van Aukje Holtrop, toen, dat het zou gaan om herinneringen aan een tijd dat er geen slechte kinderen bestonden was nogal mal. Er zit een hoofdstuk in het boek dat Slechte mensen heet, en waarin Mol aan zijn leerlingen de kwestie voorlegt of er nou echt geboren rotzakken bestaan en hoe je je tegenover hen in hemelsnaam moet gedragen.

En omdat het mij ineens zo aantrekkelijk leek onbeschaamd over geluk te schrijven, heb ik het laatste hoofdstuk Geluk genoemd en geprobeerd het boek lyrisch te laten eindigen.

Kortom, Rooie is een moralistisch boek, met geïdealiseerde scènes, waarin uiteindelijk vriendschap en redelijkheid overwinnen. Misschien wel een sprookje. Met de bedoeling natuurlijk dat kinderen die het lezen het als mogelijk en echt zouden ervaren - net als bij het lezen van sprookjes. De vrees van de criticus dat jonge lezers het

[p. 361]

zouden ondergaan als iets van vroeger (gebaseerd op de veronderstelling dat het over iets van vroeger ging), is volgens mij ook nogal ongegrond gebleken. Zoals een lid van de kinderjury voor 1992 schreef: De schrijver zal er verder wel veel bij verzonnen hebben, want er zitten veel dingen in één boek. Dat is wel leuk. De dingen die erin zitten, kunnen wel echt gebeuren. De belangrijkste persoon is Walter, en voor Walter Linda. [...] Ik vind hem heel aardig als ik het zo lees. Ik weet niet of ik alles hetzelfde zou doen als hij, maar wel veel. Ik begrijp hem, omdat je leest hoe hij denkt en voelt. Dat was nog eens een lezer. Die wilde het niet beter weten dan het boek zelf. Die begreep heel goed dat het niet om de herinneringen van de schrijver ging, maar om die van Walter.