Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 10

[p. 66]

Leugens
Columnistische bespiegelingen
Paul Biegel

De kranten hebben al geschreven dat deze kleine Perrin een leugenaar is. Maar je moet met deze leugenaar van aangezicht tot aangezicht hebben gestaan om te beseffen in welke mate hij dat is. En hij is het in een mate die niet meer menselijk is. Hij zegt nooit de waarheid. En nooit is hier nooit. Je raakt stom van verbazing, geheel buiten jezelf, je weet niet meer hoe je het hebt, zó onvoorstelbaar is het dat een dergelijk wezen op aarde rondloopt, dat een dergelijk wezen kan bestaan. Ik weeg mijn woorden zorgvuldig af. Ik laat me niet meeslepen door een of andere lyriek.

Deze kleine Perrin heeft een stralend en open gezicht. Zijn monsterlijkheid vertoont zich alleen in het bewegen van zijn adamsappel terwijl zijn ogen je strak aankijken. Hij is twintig jaar oud. Na de misdaad is hij weggegaan van de boerderij waar hij bij zijn ouders woonde, in de buurt van de Grand-Terre, en is hij naar Château-Arnoux gegaan om slager te worden.

Men vraagt hem wat hij heeft gedaan op de dag vóór de moord, in de nacht van de moord en op de dag daarna.

Hij begint een relaas. Ik heb er niets van opgeschreven. Ik was gehypnotiseerd.

Hij staat daar te praten voor het hof, voor de jury, voor het publiek, en voor zijn grootvader die beschuldigd wordt van moord. Alles is gelogen. En slecht gelogen. Hij vertelt dat hij melk is gaan halen bij een melkboer die al zes maanden dood is. Hij vertelt dat zijn moeder is uitgegaan. Iedereen weet dat zijn moeder niet is uitgegaan. Hij zegt dat hij de boontjes water heeft gegeven: hij heeft iets anders water gegeven (zo stompzinnig is het). Hij zegt dat zijn oom de gewoonte had om drie keer te toeteren wanneer hij op zijn motorfiets langs de boerderij kwam: het is niet waar. Hij wordt geconfronteerd met zijn uitspraken, met

[p. 67]

zijn moeder, met alles en iedereen en krijgt de vraag: Welnu?

- Ik heb gelogen.

- Waarom?

- Dat weet ik niet.

Men bezweert hem de waarheid te spreken.

- Ik zal de waarheid spreken, zegt hij.

Er volgt een ander relaas, ter vervanging van het eerste. Het is opnieuw een leugen. Men roept hem ter verantwoording.

- Ik heb weer gelogen.

- Waarom?

- Dat weet ik niet.

Deze passage uit het boek van de Franse journalist Jean Giono over het beruchte proces Dominici uit de jaren vijftig (over de moord op een Engels echtpaar dat in Zuid-Frankrijk kampeerde) vind ik nog altijd buitengewoon fascinerend.

Liegen! Het is een begrip dat veel interpretaties kent, de voor mij meest pregnante is afkomstig van de pater Jezuïet die ons, leerlingen van zijn college, liet opschrijven: Liegen is de waarheid onthouden aan hem die er recht op heeft.

Van een pathologische leugenaar als deze kleine Perrin stel ik mij voor, dat hij leeft in de overtuiging dat woorden nu juist dienen om de werkelijkheid te veranderen. Het is toch ook zinloos om tegen iemand, met wie je over straat loopt, te zeggen dat er een auto voorbij rijdt als er een auto voorbij rijdt. Of dat die auto rood is als hij rood is. Wel zeg je dat het Piet was aan het stuur, Piet die je nog kent van vroeger toen je samen met hem ging vissen en waarbij...enzovoorts enzovoorts. Maar daarmee ruk je Piet uit zijn werkelijkheid achter het stuur weg en zet hem voor je toehoorder op het toneel waar hij een karper vangt, in het water dondert, een droge broek krijgt van de boerin...enzovoorts enzovoorts.

Ik heb pijn aan mijn buik, zijn woorden die de pijnlijke buik naar de aangesprokene overbrengen in de hoop diens aandacht en medelijden te krijgen.

Geen woorden gebruiken, zwijgzaam zijn, of, wat weer pathologisch heet autistisch zijn, betekent: woorden niet nodig hebben in de veronderstelling dat iedereen weet, ziet, hoort, voelt, kent wat jijzelf weet ziet hoort voelt kent, en het dus zinloos is te proberen die algemeen gekende werkelijkheid met woorden te veranderen. Tekenend in dit verband is de proef met kinderen om autisme te bestuderen: Drie kommetjes omgekeerd op

[p. 68]

tafel, onder de middelste wordt voor ieders ogen zichtbaar een snoepje gelegd, één kind verlaat de kamer, het snoepje wordt verplaatst naar het rechter kommetje, en wáár, luidt de vraag, zal het weggestuurde kind bij terugkeer het snoepje zoeken? Onder het middelste! roepen ze allen, behalve de autist. Die gaat er vanuit dat iedereen weet wat hijzelf weet, en dus wijst hij op het rechter.

Woorden doen nooit iets anders dan de werkelijkheid vervormen: ze halen het verleden naar nu, ze brengen een elders naar hier, of ze scheppen: In de kofferbak van die rooie auto vervoert Piet afgekeurde vis. Ja, hermetisch verpakt in plastiek natuurlijk, tegen de stank, en dat gaat naar de fabriek. Wordt verwerkt tot kattevoer.

In de diepste zin zijn alle woorden toverwoorden. Twee plus twee is vier, hoor ik de lezer onttoverend denken, maar wat zijn twee koeien plus twee knikkers samen? Het toveren zit ons (spreekvaardige) mensen in het bloed. Wat zie je mensen die zitten te praten elkaar niet allemaal voor ogen toveren? Je leest het in hun ogen, in hun houdingen, in hun gebaren. Hele films worden afgedraaid, over werkelijkheden elders, of gisteren, of straks, of verzonnen. Alles zitten ze elkaar te vertellen, behalve het enige dat hier en nu echt is: We zitten elkaar te vertellen.

Hoezeer - denk ik dikwijls - moet de werkelijke wereld niet verschillen van de wereld die ons dagelijks door de media voor ogen wordt getoverd? Maar toveren is geen grotemensenwoord, misschien is het beter hier te spreken van ten tonele voeren. Dan eindigt de vorige zin met: ... via de media ten tonele wordt gevoerd. Hoe gewoner een toneelspeler acteert, hoe beter hij is. In omkering wordt dat: hoe gewoner iemand doet, hoe beter acteur hij is.

Zo zijn we allen tovenaars, toneelspelers, leugenaars. Zeg! Heb je 't al gehoord? Tante Alida is dood! Wanneer de kleine Perrin dit zegt, betekent het dat tante Alida nog springlevend is. Wanneer een waarheidsgetrouw familielid het zegt, wordt de dode niettemin in springlevende herinnering opgeroepen. Wanneer hij vertelt hoe tante Alida erbij ligt, verstijfd en met wasbleek gelaat, wordt het lijk uit het sterfhuis voor ons op het toneel gezet.

Met Japan lukte dat slecht. De heer K. kon niet liegen, niet toneelspelen, niet toveren.

[p. 79]

De heer K., werkzaam bij een luchtvaartmaatschappij, was als zodanig gerechtigd in zijn vakantie voor een krats naar waar-ook-ter-wereld te vliegen. Japan! Hij koos Japan. En terug uit Japan vroegen wij: En? Hoe was Japan?

Nou, begon hij. Geweldig. Ja. Geweldig. Interessant. Nou!

Einde.

Mijn tante's voettocht naar de groenteboer om de hoek daarentegen, werd een toneelspel in drie akten. Zij was dan ook iemand die kon vertellen, en ik herinner me hoe wij, mijn moeder, mijn zusters en ik, ademloos zaten te luisteren naar haar dialoog tussen de groenteboer en het lastige wijffie dat haar duppie zo goed mogelijk wilde besteden aan de aarpels waarvan een ruime keuze aanwezig was. De intonatie, de woordkeus, het accent, de gezichten, de gebaren, de kleding - de hele scène, levendiger dan ooit de beeldbuis zou kunnen vertonen, zette ze ons in woorden en gebaren op het toneel. Charlotte Köhler had het niet beter gekund. Als ik ooit een indruk heb gekregen van de magische kracht van woorden, dan is het wel door deze voordrachtskunstenares en door mijn tante.

Ook de naamgeving bij Indianen heeft ermee te maken: Vliegend Hert, Witte Bizon, of Gevederde Vogel zijn niet hun ware naam maar hun bijnaam. Hun ware naam moet geheim blijven, want wie je naam kent heeft macht over je. Magische. Onzin?

Het meest gevoelig voor de kracht van woorden als woorden zijn nog altijd kinderen. Lees ze vijf keer hetzelfde verhaal voor, en ze kennen het niet alleen woordelijk, ze zullen ook pas na een paar keer van bepaalde woorden willen weten wat die eigenlijk betekenen.

Wat is ‘schrille’? werd mij gevraagd bij de zoveelste voorlezing van Annie Schmidts Slim snijdertje fopt veertig zeerovers waarin dat slimme snijdertje op schrille toon fluit. Waarom wilden die kinderen de betekenis van dat geheimzinnige schrille niet eerder weten? Was de macht van het woord als woord bij alle vorige lezingen voldoende? Hadden ze er een eigen betekenis aan gegeven en wilden ze die (in een beginnend socialiseringsproces) natrekken op de algemeen gangbare? Maar wat is dan de volwassenen-verrukking over een gedicht als De Blauwbilgorgel van Buddingh, of Jabberwocky uit Alice in Wonderland?

[p. 70]

Het fenomeen van de Kelten, die ook in hun hoogste ontwikkelingsperiode hun woorden nooit in schrift vastlegden, maar ze uitsluitend als klank gebruikten, zegt iets over de waarde die zij hechtten aan de zeggingskracht van woorden. In dit verband rijst de vraag of de leugens van de kleine Perrin ook op schrift zouden hebben gewerkt.

Arme schrijvers! Met klankloze, dode woorden pogen ze personen op papier tot leven te brengen, handelingen te laten verrichten, te laten denken en voelen. Wonder boven wonder lukt het wel eens. Dat lukken is afhankelijk van de hoeveelheid magie die er bij het schrijven (per ongeluk? toevallig? zijns ondanks?) ingeslopen is. Hetgeen leidt tot de stelling dat het eigenlijk nooit om de kennisgeving gaat, maar om iets waarvoor geen rechtstreekse woorden bestaan en dat zich toch middels woorden wil uiten.

Leugens?

Quid est veritas? Pilatus vroeg het tweeduizend jaar geleden al.