Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 8

[p. 62]

[p. 63]

‘Don Quijote’, de eerste grote roman in de wereldliteratuur
Cervantes verdwenen achter zijn meesterwerk
Barber van de Pol

Een stevig boek is het, ruim duizend pagina's verdeeld over honderdvierentwintig hoofdstukken. Een literair werk van hoge. kwaliteit dat, hoewel bijna vier eeuwen geleden voor het eerst verschenen, nog altijd voor zich spreekt en het uitgebreide notenapparaat dat er in de loop van de eeuwen aan is toegevoegd, niet nodig heeft. Het heeft kunstenaars als Gustave Doré, Salvador Dalí en Pablo Picasso dermate geïnspireerd, dat zij het hebben willen illustreren. De volledige titel luidt ‘De vernuftige edelman Don Quijote van La Mancha’.

Don Quijote bestaat uit twee hoofddelen, die respectievelijk in 1604 en 1615 uitkwamen. In 1604 was Cervantes zevenenvijftig jaar oud en stond hij op het punt te mislukken in zijn schrijverscarrière. Al tientallen jaren deed hij zijn best zijn rivaal, de zeer succesvolle Lope de Vega, te overtreffen met gedichten, verhalen en vooral toneel, dat als literair genre in die tijd het hoogst stond aangeschreven.

Het lukte Cervantes niet. Hij had wel naam, maar lang niet zo'n grote als de benijde Lope de Vega. Een carrière als soldaat was al eerder mislukt doordat Cervantes in oktober 1571 in de slag bij Lepanto - gewonnen door de Spanjaarden - verminkt raakte aan een van zijn handen. Bovendien was hij lang uitgeschakeld door gevangenschap in Algiers, dus als Christen tussen de Moren. Het verhaal is terug te vinden in Don Quijote. Hij werd vrijgekocht door een katholieke kloosterorde voor 500 schilden, gouden munten.

[p. 64]

Converso

In de jaren negentig van de zestiende eeuw was Cervantes inner van belastinggeld, commies, in die tijd een oneervol beroep voor een christen, aangezien belasting en rente zaken waren die de joden beheerden. Hiermee stuiten we op het drama in Cervantes' leven. Hij was christen, maar geen ‘oude’ christen: hij stamde af van ‘conversos’, bekeerde joden. In die tijd moest je christen zijn in Spanje. De katholieke koningen Ferdinand en Isabella die Columbus in 1492 geld gaven om zijn ontdekkingsreizen te maken, hadden nog iets anders op hun naam staan: een decreet dat joden het land uit moesten op straffe van verbranding. De joden konden het vege lijf alleen redden door zich tot christen te bekeren, ‘converso’ te worden: dan waren ze meestal ‘alleen’ hun geld, bezittingen en sociale status kwijt. Spanje diende, in naam van de God van Rome, ‘zuiver’ te zijn, en de inquisitie zorgde voor afweging en afwikkeling inzake die zuiverheid. Ontzaglijk veel Spaanse joden zijn op grond van dat decreet het land uit gejaagd, verbrand, of van hun bezittingen beroofd. Voor de Moren gold over het algemeen iets meer clementie: een beetje Moorse inslag schijnt zelfs een poosje mode te zijn geweest.

Tegen dit onverdraagzame, rechtzinnige, starre klimaat, vergelijkbaar met een systeem als het latere fascisme, is Cervantes in zijn geschriften altijd ingegaan, op een bedekte of indirecte manier die bij de censuur net door de beugel kon. Cervantes had heimwee naar de tijd, dat Moren, christenen en joden naast elkaar konden leven en er zelfs een beperkte maar toonaangevende humanistische stroming in Spanje bestond onder invloed van Erasmus. Een tijd waarin kunst en wetenschappen bloeiden en vooropliepen.

Cervantes voorzag het verval van Spanje dat inderdaad eeuwenlang zou doorzetten en voortkwam uit die onvruchtbare hang van koningen en kerk naar hiërarchie en totalitarisme.

Een ‘converso’, een bekeerde jood, kon nooit aan het hof werken. En dat wilde Cervantes nu juist zo graag, want het hof was de grote maecenas, de geldschieter, de kunstsponsor van die dagen. Van huis uit had hij geen geld, want hij stamde af van sterk verarmde adel. Zijn vader was gedwongen geweest handwerk te verrichten, want zo heette het toen nog als je, zoals hij, chirurgijn was. Een chirurgijn was zeker geen chirurg in onze zin, maar een aderlater, trekpleisterbevestiger, verzorger van lavementen, kortom: een kwakzalver. Het beroep

[p. 65]

stond laag aangeschreven en voor een edelman was het al helemaal geen goede beurt als je het uitoefende. Vader Cervantes was bovendien geen erg goede, omdat hij doof was en andere handicaps had. Hij was altijd bankroet en om te ontkomen aan zijn schuldeisers trok hij met zijn gezin, waaronder Miguel, de latere schrijver, van stad naar stad en van kwaad tot erger.

Buitenstaander

Zijn betrekkelijk ongeborgen, zwervende jeugd heeft grote voordelen voor Miguel de Cervantes' schrijverschap gehad, al was die ook - door de ontmoedigende omstandigheden waarin hij terecht kwam - bijna de oorzaak geweest van zijn mislukking als schrijver. Hij was zijn leven lang een buitenstaander, een randfiguur. Hij kende de zelfkant van de samenleving: de wereld van de werkers, de sjacheraars, het schuim der natie, maar ook die van soldaten en kunstenaars, van machthebbers en geestelijken. Zo iemand, die door vele milieus gaat, wordt vanzelf een goed socioloog en psycholoog. Cervantes wist hoe betrekkelijk uitersten waren, en hoe gevaarlijk ideologieën. Met vrijmoedige verbeeldingskracht houdt hij in Don Quijote een pleidooi voor fantasie, voor avontuur, voor mildheid, oprechtheid en humor.

Uiteindelijk is hijzelf achter zijn boek verdwenen, en komt zijn bestaan ons nu schimmiger voor dan dat van zijn personages: Don Quijote, Sancho Panza en Dulcinea; en de dieren niet te vergeten: het paard Rocinante en Sancho's grauwe ezeltje. Het boek is zijn schrijver ontstegen, zoals dat heet.

Veel zinsneden en beelden eruit zijn spreekwoordelijk geworden, zoals ‘tegen molens vechten’, en ook de term ‘donquijotesk’ is bekend.

Dolende ridder

Volgens Cervantes is zijn Don Quijote alleen bedoeld als een aanval op de ridderromans met hun wereld vol onwaarschijnlijkheid en bluf. Het boek gaat echter veel dieper.

[p. 66]

[p. 67]

Don Quijote, net als Cervantes van verarmde adel en onbestemde afkomst en wie weet ‘converso’, heeft teveel van die ridderromans gelezen en is zich gaan inbeelden dat hij de roeping heeft als ‘dolend ridder’ van zijn eigen tijd over de wereld te trekken. Hij moet onrecht bestraffen en hulpelozen redden. Hij is de nieuwe Amadis van Gaula, de nieuwe Lancelot, de nieuwe Razende Roeland. Gewoontegetrouw draagt hij zijn kruistocht op aan de meesteresse van zijn hart, Dulcinea van El Toboso, in werkelijkheid een boerendochter zoals Sancho Panza tot zijn grote pret ontdekt.

Sancho Panza, een eenvoudige boer, is Don Quijote's schildknaap èn zijn tegenvoeter. Don Quijote is lang en dun, hoogdravend, idealistisch; Sancho Panza is klein en dik, laagbijdegronds en uit op materieel gewin. Hij eet terwijl Don Quijote vast of zoveel praat dat hij niet aan eten toekomt. Hij gaat prat op zijn oud-christelijke afkomst. Hem is door Don Quijote beloofd dat hij als beloning goeverneur van een eiland zal worden en dat wil hij graag.

[p. 68]

Psychologisch proces

Een paar jaar geleden was op de Spaanse televisie een mooie verfilming van het boek te zien. Daarin zag je goed hoe spot en ongeloof in Sancho's ogen om de voorrang strijden als hij zijn baas op waanzin betrapt, bij voorbeeld als hij molens aanziet voor gevaarlijke reuzen en schapen voor soldaten uit een groot vijandelijk leger.

Hij is de spotter, dat is duidelijk, en Don Quijote is de heetgebakerde voorvechter van een hooggestemd ideaal. Maar van zwart-wittekening of van statische karakters is geen sprake. Don Quijote en Sancho Panza zijn beide tweeslachtiger, veranderlijker, dynamischer dan je na lezing van de eerste paar hoofdstukken geneigd bent te denken. Tussen de twee hoofdpersonen bestaat een ontroerende, open verstandhouding.

De Don Quijote wordt algemeen zelfs de eerste grote roman uit de wereldliteratuur genoemd omdat in dit boek de karakters een uitputtend psychologisch proces doormaken met een soort katharsis, loutering, aan het eind. Ze beïnvloeden elkaar. Hun gesprekken zijn talrijk, betekenisvol en geestig. In deel twee is Sancho al veel filosofischer en edeler dan in het eerste deel. Aan het eind is Sancho Panza zelfs de meest idealistische van de twee geworden. Don Quijote heeft op zijn sterfbed zijn eigen waanzin alsnog aan de kaak gesteld door die ook als waanzin te bestempelen, waarmee hij de grootste realist van de twee is geworden. (Sancho Panza smeekt hem alsjeblieft dezelfde van daarvoor te blijven.)

Waarschijnlijk laat Cervantes Don Quijote sterven uit woede over de valse, karikaturale versie van de Don Quijote die in 1614 door een onbekende in omloop werd gebracht, dus tussen de verschijningsjaren van zijn eigen twee delen in, in 1604 en 1615. Deel één had enorm veel succes - zoveel als Cervantes tot dan toe in de verste verte niet had gekend - en een succesvol boek wordt een soort publieksbezit, met de aangename en minder aangename kanten voor de auteur. Met een dode held kan niemand meer iets beginnen, moet hij gedacht hebben, vandaar Don Quijote's dood.

[p. 69]

Fictie in fictie in deel twee

In deel twee zijn meester en knecht zich overigens zeer bewust van de roem die zij met de avonturen van het eerste deel hebben verworven. Dat is een van de voorbeelden hoe Cervantes op vernieuwende en gepast subversieve wijze allerlei literaire grappen in het boek uithaalt. Het spreekt vanzelf dat de valse editie van 1614 de nodige hoon over zich heen krijgt, maar Cervantes pleegt veel meer literaire kritiek, rechtstreeks of via zijn personages. Zo bekritiseert hij zijn concurrent Lope de Vega, maar ook meer in het algemeen literaire pretenties of wantoestanden. Hij brengt - net als Shakespeare - fictie in fictie, zoals het verhaal over het poppenspel van maese Pedro. Hij voert een ander dan zichzelf op als auteur van het werk en noemt deze auteur de ‘historiador’: de geschiedschrijver van avonturen die echt gebeurd zouden zijn. Hij is zelf in tal van autobiografische verwijzingen of in rechtstreekse opmerkingen tot de lezer aanwezig. Hij last verhandelingen in over literaire zaken en bijzaken, zoals een oratie over vertalen, een pleidooi van een geestelijke vóór censuur - een mooi voorbeeld van de nagestreefde veelstemmigheid in het werk - en een bezoek aan een drukkerij. Dat is onwaarschijnlijk modern voor die tijd en je moest wel een buitengewoon soepele, vrije geest hebben om dat te doen.

Een persoonlijke noot

Don Quijote is een schelmenroman en dus een wreed boek met een aaneenrijging van fysieke ellende en pijnlijke practical jokes. Daarop heeft vooral de schrijver Nabokov terecht gewezen. Ik voel persoonlijk pijn als mijn helden voor de zoveelste keer geradbraakt en diep vernederd uit een confrontatie of gevecht tevoorschijn komen. De scène waarin Sancho Panza de kiezen van zijn baas natelt en na een paar keer tellen moet constateren dat het er minder dan de helft van daarvoor zijn, is meer dan alle andere hartbrekend als je van Don Quijote houdt. Hij was trots op zijn gave gebit en al probeert hij zich in naam van de ridderschap groot te houden, zijn verdriet is deze keer duidelijk.

Je kunt niet anders dan houden van Don Quijote, de doorgedraaide praktizeerder van christelijke waarden als goedheid en naastenliefde, de vertegenwoordiger van verloren gegane waarden als hoofsheid en

[p. 70]

blinde opofferingsgezindheid, de ongebonden geest die ieder mens diep in zich weet of zou willen hebben.

Je kunt je afvragen hoe een sympathieke, nobele, maar vechtlustige gek - want dat is Don Quijote natuurlijk ook - die hoeren voor jonkvrouwen en galeiboeven voor slachtoffers van de gerechtelijke willekeur aanziet, in onze tijd beschouwd zou worden. Misschien zou het, eerlijkheidshalve, ook voor zijn eigen hachje beter zijn wanneer hij niet de straat op mocht.

Toch moeten we ondanks alle blauwe plekken en gebroken ribben waaronder ook wij lijden blij zijn dat Don Quijote zijn gang heeft kunnen gaan. En dat zijn ‘historiador’ de moeite heeft genomen zijn avonturen op te schrijven.