Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 8

[p. 57]

Dat is nou de magie van theater
Erik of het klein insectenboek op het toneel
Marina Coster

Als een toneelgezelschap aankondigt een klassieker uit de literatuur te gaan bewerken, is dit vaak reden je hart vast te houden. De vraag waarom dringt zich al snel op, meestal heeft het stuk weinig tot niets toe te voegen aan de oorspronkelijke tekst, soms ook wordt een heerlijke jeugdherinnering aan flarden gescheurd. Zo begint de (uiteindelijk zeer enthousiaste) toneelrecensie van Erik of het klein insektenboek in De Telegraaf.

Het probleem is hiermee aardig gekenschetst. Of je blijft als theatermaker in tekst en regie dicht bij het origineel, maar dan heeft het stuk, behalve de stem en de aanwezigheid van de acteur(s), nagenoeg niets toe te voegen aan het boek, of, en dat is gedurfder en interessanter voor een theatermaker, je legt het boek, na het gelezen te hebben, opzij om op eigen wijze het thema, de sfeer, het verhaal te herscheppen in een nieuwe kunstvorm.

Want theater is ontegenzeggelijk een andere kunstvorm, theater moet gezíen worden, moet, want je kunt als publiek niet even pauzeren en de draad oppakken op een jou gelegen moment, en je moet er kunnen zíen wat in een boek beschreven wordt. Het woord moet beeld worden.

Maar kies je voor zo'n vrije bewerking, dan roep je de toorn van kenners, de literair-rechtvaardigen over je heen die zich moreel verontwaardigd afvragen waaraan je het recht ontleent hun geliefde kunstwerk zo te verminken.

Bewerker Ton Sijtsma heeft gekozen voor de eerste optie. Hij is zeer respectvol met de tekst van Bomans omgesprongen en dat is hem beslist in dank afgenomen. Zijn bewerking appelleert daarmee niet aan het intellect en aan het vermogen mee te denken met de gedachtensprongen en associaties van de theatermaker.

[p. 58]

[p. 59]

Gelukkig misschien maar. Het boek, de scènes, de personages worden herkend, die herkenning verrukt en betovert het (meest volwassen) publiek. Het boek van Bomans was tenslotte, met zijn ironische, soms bijtende satire, zijn maatschappijkritiek, ook eerder gericht op volwassenen.

Maar Ton Sijtsma en regisseur Henk van Ulsen hebben geen moment uit het oog verloren dat hun Erik of het klein insectenboek een stuk voor kinderen moest worden, vanaf zes jaar.

Allereerst hebben zij de bloemrijke, wat omslachtige taal van Bomans bewerkt tot korte, heldere teksten, uitweidingen geschrapt, en dialogen zover beperkt dat er genoeg overbleef om te tonen.

Sijtsma heeft gekozen voor de scènes die voor kinderen grappig of poëtisch zijn, scènes waarvan volwassenen nu zeggen dat ze zich die nog goed kunnen herinneren: de strijdende mieren, de verliefde vlinder, de snobistische wesp.

Essentieel voor de visualisering zijn de weinige decorstukken: de trapleer, het bed en vooral de enorme parachute ontworpen door Tom Schenk. Het is niet meer dan een witte katoenen lap die boven het toneel hangt maar door belichting en door manipulatie van touwen allerlei gedaanten kan aannemen. Het doek plooit zich tot een slakkehuis, een reusachtige spin, het hol van de doodgravers, de rode dahlia van de familie Vliesvleugel (oude tak).

En toch zouden deze feeërieke effecten nooit bereikt kunnen worden zonder het fabelachtige spel van verteller/acteur Peter Drost.

Hij maakt door een stembuiging, een minieme verandering in zijn houding, zijn gezichtsuitdrukking elke verandering van personage zonneklaar. Hij springt van verteller naadloos over in de rol van Erik, in die van de weps (Wesp!, het is wesp. Wesp. Wesp.), van de hommel naar zijn berijder, van de bespeler van de bromtor naar de contrabas zelf, van de doodgravers, (je zou zweren dat er een heel legertje stond te stampen) naar de zieltogende Erik. Het gesprek met de trage, uiterst perfectionistische slak, (je moet maar durven als je zo langzaam bent) en de geïrriteerde Erik is een absoluut hoogtepunt. De slak heeft alleen zijn gekromde rug en zijn oog op een voelspriet (een kruk met een rubber dop), moeiteloos schakelt ook de kijker over van de slak op de jongen. Peter Drost zet ze met liefde neer, hoe bekrompen, ongeïnteresseerd en kortzichtig ze ook zijn.

[p. 60]

Doordat de acteur over zo weinig decorstukken beschikt, en doordat hijzelf hiermee vijftien figuren tot leven moet brengen, doordat het visueel aan de ene kant overweldigend van schoonheid maar ook zo oningevuld is, wordt een groot beroep gedaan op de verbeeldingskracht van het publiek. Niets wordt beschreven, ieder insekt is er, in het hoofd van de toeschouwer. Ook al lijkt het als volwassene soms moeilijk en gaat het razendsnel, kinderen blijken er geen enkele moeite mee te hebben; ze herkennen en waarderen de humor waarmee kleine trekjes van een dier gekenschetst worden.

Zo gemakkelijk is het niet om een verhaal te bewerken, dat een opsomming is van ontmoetinkjes met steeds weer een ander dier. Je loopt het gevaar dat het stuk een aaneenrijging wordt van steeds wéér een anekdote en bij iedere scène moet je de aandacht weer vangen. Dat lukt doordat de variaties in vormgeving en spel er steeds voor zorgen dat het publiek actief blijft. Het moet blijven interpreteren, begrijpen en herkennen.

Een andere troef van het theater is de mogelijkheid om muziek te gebruiken. Fay Lovski maakte liedjes die door Erik of de dieren gezongen worden: geestige over de bijen, militante voor de mieren, swingende voor het adembenemende kwartet van bromvliegen.

Inhoudelijk zit het er allemaal wel in, zij het in een mildere, helderder vorm; de relativering van de grote-mensen-wereld (of grote-mannenwereld, want vrouwen zijn alleen maar echtgenotes), de geestige reacties van de dieren op Eriks gedrag, de harteloosheid van de personages die de dingen doen zoals ze nu eenmaal gaan, de verwondering van Erik hierover en zijn onmacht hier iets aan te veranderen. Het gebrek aan begrip van de vader en de schooljuffrouw, de enige echte volwassen mensen in het verhaal die de jongen duidelijk maken dat zijn opgedane ervaringen van geen enkele betekenis zijn.

De verwijzingen naar de klassenmaatschappij, de overduidelijke menselijke trekjes die de insekten tentoonspreiden komen juist in deze theatervorm zeer goed tot hun recht omdat een mens alle figuren verbeeldt en zich nooit als dier verkleedt.

[p. 61]

Ook de vorm van het boek is gehandhaafd. Het is een vertelling gebleven. Het stuk begint met: Dit is het verhaal van Erik, Erik Pinksterblom. En dat verhaal begint in bed. En het eindigt met de woorden: Hij bleef de hele avond wachten tot hij weer klein zou worden. Maar het grote wonder gebeurde niet. Die avond niet en de volgende avond ook niet. Het gebeurde nooit meer.

In iedere scène die theatraal verbeeld kon worden is het medium optimaal gebruikt. De toneeltekst is nog geen veertig pagina's lang, er is muziek, het toneelbeeld en de verlichting zijn schitterend en zeer bepalend voor de sfeer, en toch is alles te zien en te beleven in de fantasie.

In een interview zegt Peter Drost: Je gaat bovenop een trapleer zitten met een geel duikbrilletje op en de witte parachute onder je en je bent een wesp die hoog boven de wolken zweeft. Kijk, dat is nou de magie van theater.

En die magie, dat is wat theater kan toevoegen aan een tekst.