Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 5

[p. 52]

Boekbespreking

Altijd Acht gebleven. Over de kinderliteratuur van Annie M.G. Schmidt. Schrijversprentenboek nr. 31, Querido 1991, onder redactie van Tine van Buul, Aukje Holtrop, Murk Salverda (eindredactie) en Erna Staal.

Omdat ik nieuwsgierig van aard ben en bijzondere belangstelling heb voor alles wat er over Annie M.G. Schmidt geschreven of gezegd wordt, bracht de aankondiging van een schrijversprentenboek over mijn favoriete auteur mij in een prettige stemming. Samen met de tentoonstelling in het Letterkundig Museum moest dat wel de definitieve kroon op de receptie van haar werk worden. Vooral omdat ter gelegenheid van haar tachtigste verjaardag besloten was Schmidts werk voor kinderen eens uitgebreid te belichten (in 1984 was haar theaterwerk in het zonnetje gezet).

De tentoonstelling heb ik drie keer gezien. Mooi was die. Overzichtelijk, inspirerend, op gepaste wijze vererend, maar het schrijversprentenboek stelde teleur.

Het boek oogt bij eerst aanblik heel prettig, veel foto's en prenten. De uitgever of de redactie legt uit hoe de lezer met het beeldmateriaal in dit boek dient om te gaan: ‘De foto's, zwartwit illustraties en bijschriften in dit boek moeten gelezen worden als een apart hoofdstuk: ze vormen als het ware een beeldbiografie van de kinderboekenauteur Annie M.G. Schmidt en zijn daarom chronologisch geordend.’

En ja, dat klopt, als we alle artikelen uit het boek schrappen, blijft er een mooie beeldbiografie over. Een aantal foto's kenden we al uit Kijk, Annie M.G. Schmidt. De schrijfster in beeld en enige overlap is bij zo'n beroemdheid moeilijk te vermijden. Maar hoe ongelukkig om de illustraties los te maken van de tekst die ernaast staat. Zo belandt Bijmoers tekening van Dikkertje Dap en zijn giraf drie pagina's later dan waar hij in de tekst genoemd wordt en staart een dromerig kijkende en jong ogende Annie ons aan (beide handen gevuld met respectievelijk een pen en een sigaret) naast zinsneden over Bloem en Nijhoff en de P.C.-Hooftstraat.

Erger wordt dit alles als het artikel van Kees Fens over ‘Minoes’ wordt opgeluisterd met diverse tekeningen van het schaap Veronica, gezellige gezinstafereeltjes met zoon Flip en Fiep Westendorps interpretaties van Jip en Janneke.

[p. 53]

En helemaal het spoor bijster raakt men als in de beschouwingen van Murk Salverda over de illustratoren van Schmidt, tekeningen van Charlotte Dematons verschijnen naast een bespreking van Wim Bijmoer en die van de verder nauwelijks genoemde Carl Hollander naast een betoog van Jan Jutte.

Een chronologische ordening van het beeldmateriaal is uiteraard geenszins bezwaarlijk, maar als daardoor elke samenhang tussen tekst en beeld ontbreekt, werken de illustraties eerder verwarrend. En dat kan niet de bedoeling zijn van een geïllustreerde uitgave.

Moeite heb ik ook met de willekeur van de lay-out die bijvoorbeeld op pagina 66 tot een lelijk resultaat leidt. De doorgaans in twee kolommen gezette tekst krijgt in de linkerkolom nog ruimte voor vier regels en een woordje op de vijfde regel, waaronder een verticale tekening van Jenny Dalenoord wordt gepropt die eigenlijk recht had op een hele kolom. Met de prettige aanblik van het boekje kwam ik dus bedrogen uit.

De aardigste artikelen, omdat ze zo gemeend en enthousiast klonken, vond ik die van Karel van het Reve, Ed Leeflang en Henk van Gelder. Karel van het Reve voegt met zijn vrolijke prelude weliswaar weinig toe aan eerdere lofuitingen, want dat Annie M.G. Schmidt levendig en alledaags Nederlands schrijft, kan beslist niet als zijn vondst worden aangemerkt. Maar hij weet aanstekelijk uit te leggen dat hij ervan geniet.

Ook het artikel van Ed Leeflang over het voorlezen van het werk van Annie M.G. Schmidt prikkelt. Niet vanwege de duidelijke voorleesinstructies maar omdat hij zijn enthousiasme over het werk van Annie M.G. Schmidt met leuke voorbeelden over het voetlicht krijgt. De educatieve waarde van zoveel enthousiasme moet bovendien niet onderschat worden.

Van Gelders artikel over het reclamewerk van Annie en Fien bevalt me omdat hij aan een eerder artikel van Aukje Holtrop over hetzelfde onderwerp het nodige toevoegt én omdat zijn artikel -alweer- zo prettig leest.

Kees Fens baseert zijn visie op ‘Minoes’ op een theorie over de literaire manipulatiemogelijkheden van een auteur die zijn lezers tot vertrouweling maakt. Hij laat zien hoe Annie M.G. Schmidt haar lezers voor zich inneemt en via sympathie voor de kattenwereld de gevestigde orde of de volwassenen ontmaskert. Zij gebruikt daarvoor een kundig breiwerk van verhaallijnen, buit de mogelijkheden van de taal uit en doet een beroep op de spontane anarchistische geest van het kind. Het sterkst is Fens als hij zijn eigen lezersrol onthult. De laatste zinsneden ‘Zo werden de boeken [van A.M.G. Schmidt] nog literatuur ook. En daarmee is voorlopig alles afgehecht.’ is typerend voor de

[p. 54]

reacties op haar kinderwerk. Iedereen wil haar wel inlijven in de literatuur. Greshoff voelde die behoefte al in 1951, maar hoe doe je dat? Via een analyse van de compositie? En slaat het woordje ‘Zo’ daar op?

Het artikel van Bregje Boonstra over de Engelse vertalingen van de kinderversjes van Annie M.G. Schmidt intrigeert omdat ze net zoveel wel als niet onthult. Het verhaal wil dat haar kinderversjes niet vertaalbaar zouden zijn en dat daarom haar roem in het buitenland nog beperkt is. Maar Henrietta ten Harmsel wist er in 1981 tweeënveertig met succes te vertalen en op het vertaalproject van Story International 1991 lukte dat een anderen opnieuw. Bovendien zijn veel van haar prozawerken voor kinderen vertaald in de meest uiteenlopende talen: Grieks, Tsjechisch, Zweeds, Noors, Spaans, Catalaans, Duits, Italiaans, Frans, Duits. Hier doet zich een vraag voor. Berust de legendarische onvertaalbaarheid van Schmidts verzen op de kwaliteit van haar taal, het onvermogen van vertalers of hebben haar uitgevers nooit veel energie gestoken in het vertaald krijgen van die versjes?

Dan resten nog de artikelen van Guus Sötemann, Erna Staal en Murk Salverda.

Guus Sötemann deed een lofwaardige poging de versjes te analyseren. Het enige wat hij toevoegt aan eerdere pogingen daartoe door Karel Eykman/Aukje Holtrop (Vrij Nederland, 1980) en Jan van Coillie (Poëziekrant, 1984) is de analyse van het metrum en de variaties daarop.

Erna Staal vertelt nog wat meer anecdotes over de rol van Annie M.G. Schmidt bij de totstandkoming van de Gouden Boekjes, maar maakt niet duidelijk waarom ze dat doet. Niet omdat ze die boekjes zo leuk vindt of er zulke goede herinneringen aan bewaart, want nergens in haar artikel is één enthousiaste opmerking over de Gouden Boekjes te vinden.

Het ontbreken van enthousiasme of van meerwaarde ten opzichte van bestaande beschouwingen is ook mijn bezwaar tegen de artikelen van Murk Salverda. Zowel Staal als Salverda schrijven vanuit het besef dat over een groot auteur voldoende documentatie dient te bestaan. Zij proberen wat te doen aan het gebrek aan degelijk achtergrondmateriaal over Annie M.G. Schmidt, maar vergeten daarbij wat Annie Schmidt ons voordeed. Geen enkele boodschap komt immers over als de humor ontbreekt.

Hun bi(bli)ografische aantekeningen 1901-1991 (m.m.v. Steven Stijsiger) daarentegen zijn een grote aanwinst in de Schmidt-forschung. Ze bevatten veel nieuws ten opzichte van de bibliografie in Kijk, Annie M.G. Schmidt. De schrijfster in beeld (Querido, 1984). Dat de kinderopera ‘De naam van de maan’

[p. 55]

hier een musical is geworden is een wissewasje dat werkelijk weinig af doet aan de volledigheid en de overzichtelijkheid van gegevens.

De ‘Lijst van geraadpleegde literatuur’ roept weer raadsels op. Zou Guus Sötemann helemaal niets of niemand geraadpleegd hebben? En dat terwijl zijn artikel barst van de verwijzingen naar interviews waaruit hij citeert? Zeker drie passages komen uit ‘Ik heb zo'n drang van binnen’, een interview dat ondergetekende met Annie M.G. Schmidt mocht hebben en dat staat afgedrukt in Even met de kont op reis (Querido, 1987); Bzzlltin, het enige literaire tijdschrift dat ooit een compleet nummer aan haar besteedde, ontbreekt. Dat nummer zal dus wel niet geraadpleegd zijn. Dat dat niet gebeurd is, lijkt voor literaire tijdschriften de boodschap in te houden dat ze zich dit soort inspanningen niet meer hoeven te getroosten. Er wordt toch geen nota van genomen! Maar wat een gemiste kans, want in het genoemde nummer wijdt Truusje Vrooland-Löb een boeiend artikel aan de illustratoren van Schmidt. Hun kwaliteiten zet ze daar kernachtig en enthousiast uiteen. Daar had Murk Salverda nog heel wat kunnen oppikken.

Zo is ‘Altijd acht gebleven’ een aansporing om de bestudering van het werk van Annie M.G. Schmidt met verdubbelde inzet aan te vangen, respectievelijk voort te zetten.

Joke Linders