Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 5

[p. 38]

De metamorfoses van Collodi
Joke Linders

Carlo Collodi (1826-1890) die eigenlijk Carlo Lorenzini heette, en de geestelijke vader van de ondeugendste pop ter wereld is, leek in niets op een vader. Hij was een hartstochtelijk gokker, roker en drinker en had weinig discipline. De studie die hij als jongen op kosten van zijn broodheer mocht volgen, ruilde hij al spoedig in voor een soldatenbestaan in de strijd tegen Oostenrijk (1848).

Met zijn politiek-satirische schotschriften in Il Lampione maakte hij zich weinig geliefd. Het tijdschrift had amper een jaar bestaan toen het verboden werd.

Hij was jarenlang theaterkritikus maar begon in 1875 voor kinderen te schrijven. Niet omdat hij zo van kinderen hield, maar omdat de volwassenen voor wie hij schreef nooit tevreden waren. Hij kreeg bovendien van de school-en kinderboekenuitgever Felice Paggi het verzoek de Sprookjes van Moeder de Gans in het Italiaans te vertalen en kon het honorarium goed gebruiken om zijn schulden af te lossen.

Collodi is dus eerder een broodschrijver dan een gedreven kindervriend of iemand die het schrijven niet kon laten.

Op verzoek van een andere uitgever, Fernando Martin, die het eerste Italiaanse kinderweekblad Il Giornale per i Bambini uitgaf, begon hij - honderd jaar geleden - op 7 juli 1881 aan een serie verhalen over een marionet die niet wou deugen. De Storia di un burattino komen twee jaar later, in 1883, in boekvorm uit onder de titel Avventure di Pinocchio. Na acht afleveringen (= de eerste vijftien hoofdstukken van het boek) had hij er schoon genoeg van - hij kon de discipline van telkens een stuk op tijd inleveren niet meer opbrengen - en liet hij Pinokkio vakkundig ophangen door Vos en Kat, twee schurken die achter zijn goudstukken aanzitten. Het moment in het verhaal waarop dat gebeurt, is subtiel voorbereid. Pinokkio heeft zojuist in herberg ‘De rode Kreeft’ de waarschuwingen van Krekel in de wind geslagen.

‘Ach, wat zijn wij arme kinderen ongelukkig’, zei de marionet bij zichzelf, terwijl hij weer op weg ging. ‘Iedereen geeft ons standjes, spreekt ons

[p. 39]

vermanend toe en geeft ons wijze raad. Als je ze hun gang liet gaan zouden ze zich allemaal verbeelden onze ouders en meesters te zijn, ook sprekende Krekels. Omdat ik bijvoorbeeld niet naar die vervelende Krekel wilde luisteren, zouden me - volgens hem - ik weet niet hoeveel ongelukken moeten overkomen! Ik zou zelfs moordenaars tegenkomen! Jammer genoeg geloof ik niet in moordenaars, ik heb er nog nooit in geloofd. Volgens mij zijn moordenaars een verzinsel van vaders om kinderen die 's avonds naar buiten willen bang te maken.

Op dat moment kruisen Vos en Kat zijn pad en hangen ze Pinokkio op aan de hoogste boom, alleen omdat hij de vier goudstukken die hem nog resten, onder zijn tong heeft verborgen en hij zijn mond niet wil opendoen. Van consideratie of bezorgdheid voor de tere kinderziel is geen sprake:

Ze bonden zijn handen op zijn rug, deden een strop om zijn hals en hingen hem op aan een tak van een boom die de grote Eik genoemd werd. Daarna gingen ze in het gras zitten wachten totdat de marionet voor de laatste keer zou spartelen. Drie uur laten had de marionet zijn ogen nog steeds open, zijn mond dicht en spartelde hij meer dan ooit.
Toen ze het wachten uiteindelijk beu waren, zeiden ze spottend tegen Pinokkio: ‘Tot morgen. Als we dan terugkomen, heb je hopelijk de beleefdheid opgebracht om morsdood te zijn en hier met je mond wijd open te hangen.’ Toen vertrokken ze. Intussen was een sterke noordenwind opgestoken, die woedend raasde en huilde en de arme marionet onstuimig van links naar rechts slingerde als de klepel van een klok op feestdagen. Dat geslinger gaf Pinokkio enorme pijnscheuten en de strop, die steeds strakker om zijn hals ging zitten, sneed bijna zijn adem af.
Langzaam werden zijn ogen doffer. En alhoewel hij de dood voelde naderen, bleef hij hopen dat van het ene ogenblik op het andere een barmhartige ziel hem te hulp zou snellen. Hij wachtte en wachtte. Maar toen hij merkte dat er niemand, echt helemaal niemand kwam, moest hij aan zijn arme vader denken... en hij stamelde, al bijna dood: ‘Oh, lieve vader! Was jij maar hier...’
Meer kon hij niet uitbrengen. Hij sloot zijn ogen, zijn mond viel open, hij strekte zijn benen, en na een enorme stuiptrekking bleef hij stokstijf hangen.

‘Fine’, schreef Collodi onder dit fragment dat aan duidelijkheid en beeldende kracht niets te wenden overlaat.

De lezers van het blad, diepongelukkig over deze noodlottige afloop, zonden

[p. 40]

smeekbede na smeekbede naar de uitgever. Kan het verhaal asjeblieft verder gaan. Laat Pinokkio toch weer tot leven komen. Net zolang tot Collodi door de knieën ging. Hij laat de fee ingrijpen en blaast de eigenwijze marionet nieuw leven in. Al zal Pinokkio nooit meer zo zelfzuchtig en naïef en sympathiek zijn als in de eerste acht afleveringen; hij betert zijn leven, volgt nog één keer de dwaze invallen van zijn hart waardoor hij in Speelgoedland of Spelletjes belandt en een ezel wordt, maar eindigt als een ‘ragazzo per bene’, een echte, goede jongen van vlees en bloed en een liefhebbende zoon van zijn vader Gepetto. Met de vrijheid van de kinderjaren heeft hij onherroepelijk afgerekend.

Hoe valt het te verklaren dat het verhaal van deze wonderbaarlijke veranderingen al honderd jaar het kinderhart doet kloppen? Een stuk hout verandert in een ondeugende marionet (metamorfose nummer 1); een dode marionet komt op wonderbaarlijke wijze weer tot leven (metamorfose nummer 2); verandert vervolgens in een ezel (metamorfose nummer 3); van ezel weer in een marionet (metamorfose nummer 4); de ondeugende bengel wordt een brave borst (metamorfose nummer 5); de houten pop een jongen van vlees en bloed (metamorfose nummer 6); een kind is volwassen geworden (metamorfose nummer 7).

Eén van de oorzaken voor dat succes moet gezocht worden in het karakter van Pinokkio. Al bij de eerste confrontatie met de timmerman, Baas Kers, als Pinokkio nog maar een gewoon stuk hout is, dwingt hij verbazing en bewondering af door het feit dat hij kan praten en gevoelens vertoont. Au, je doet me pijn! jammerde het stemmetje.

Als vervolgens twee volwassenen die goed bevriend zijn met elkaar, ruzie krijgen door toedoen van datzelfde stemmetje - die ruzie levert een hoogst amusante vechtpartij op - begrijpt de lezer dat hier iets bijzonders gaande is. De creatie die Gepetto met zijn mes uit het hout te voorschijn weet te toveren, heeft bij voorbaat al ieders sympathie. Zijn ontstaansgeschiedenis heb je tenslotte helemaal gevolgd en dat die geboorte niet van een leien dakje ging, is ook duidelijk.

Pinokkio gedraagt zich zoals veel kinderen zich plegen te gedragen of zich zouden willen gedragen. Hij is een prototype van het kind met alle mogelijkheden, twijfels, symbolen en rituelen vandien. Hij is egoïstisch en impulsief, nieuwsgierig en avontuurlijk; hij is ondeugend, ongehoorzaam en heeft altijd zijn smoesjes klaar; maar hij is ook aandoenlijk braaf en verlangt naar een veilig plekje. Al deze eigenschappen bij elkaar brengen hem steeds weer in moeilijkheden. Hij laat zich verleiden tot het verkwanselen van zijn

[p. 41]

abc-boekje - hetzelfde boekje waarvoor Gepetto zijn jas heeft verkocht - in ruil voor een kaartje voor het marionettentheater. (Multatuli had Woutertje Pieterse toen al zijn bijbel laten verruilen voor een verderfelijke ridderroman!) Gelukkig ontsnapt Pinokkio aan de grijparmen van de poppenspeler en het vuur voor diens avondmaal. Dankzij zijn goedgebekte houten tong houdt hij aan dat theaterbezoek zelfs vijf goudstukken voor vader Geppetto over. Maar wie geld heeft, komt in de verleiding daar meer van te maken. Tegen de verleidelijke praatjes van Kat en Vos is Pinokkio niet opgewassen. Hij verliest eerst een goudstuk aan een domme streek en dreigt de andere vier met zijn dood te moeten bekopen.

Gelukkig wisten de kinderen van Toscane Collodi tot andere gedachten te brengen. De fee met de azuurblauwe haren - bij Maria is blauw het symbool voor zuiverheid en opoffering -, Pinokkio's Beatrice, zus én moeder, brengt uitkomst. Zij redt hem van de dood, verzorgt hem als hij ziek is, betaalt zijn schulden en houdt hem het goede voor.

Een volgende wedergeboorte staat hem te wachten als hij in de gedaante van een ezel met een molensteen om de nek in zee wordt geworpen waaruit hij vervolgens als marionet terugkeert. Deze duik in het water is natuurlijk een oersymbool voor doop en nieuw leven. Daarna kan hij zijn vader gaan zoeken en redden uit de walrus.

In de verhaaltechnische opbouw van het verhaal zitten minstens twee zeer zwakke momenten. Pinokkio's wonderbaarlijke opstanding uit de dood en het melige, oerbrave slot, met zinnen als Als stoute kinderen hun leven beteren, kunnen ze het hele gezin een nieuwe en vrolijke aanblik geven. Daarnaast staat een aantal slordigheden of inconsequenties. Van de ene leugen gaat zijn neus wel groeien, van de ander niet. De ene keer krimpt de neus vanzelf, de andere keer moet hij met grof geweld weer tot de juiste proporties worden teruggebracht.

Die technische mankementen doen echter geen afbreuk aan het verhaal. Hoe kan dat? Komt dat door tot de verbeelding sprekende details? De neus die bij elke leugen groter wordt, de sprekende dieren, een hekel hebben aan school of de helfhaftige ontsnapping uit de walrus? Of komt dat door de grote lijn? Die van de zoon op zoek naar zijn vader en andersom? Zit het in de vorm van het verhaal? Een sprookje over het wonder van de metamorfose? De verandering van een stuk hout in een marionet, van een zelfzuchtige marionet in een brave levende jongen? Of in de symboliek van het ontgroeien aan kinderlijke onschuld en vrijheid en op weg gaan naar volwassenheid en verantwoordelijkheid kunnen dragen?

Metamorfoses hebben de mensen altijd geboeid. Ovidius heeft heel wat van

[p. 42]

die metamorfosen vastgelegd. Denk maar aan Philemon en Baucis de twee oude mensen die elkaar niet kunnen missen en daarom veranderden in een boom wier takken in elkaar grijpen; aan koning Midas die zijn domheid moest bekopen met ezelsoren; een Zeus die zich in allerlei gedaanten kon veranderen om zijn zin te krijgen. Maar ook aan de rituele dansen waarin mensen door middel van maskers Goden worden, ligt het verlangen naar verandering, naar meer en anders zijn, ten grondslag. En denk ook eens aan de verhalen over vampiers en weerwolven.

Onze sprookjes staan bol van de metamorfoses. De kikker die in een prins verandert; de twaalf broers die tot Zwanen worden maar dankzij het brandnetelhemd dat hun zusje voor hen weeft hun menselijke gestalte kunnen aannemen; en de parabel van de Japanse Steenhouwer die alle denkbare gestalten of leefvormen kan beproeven voor hij tevreden terugkeert naar zijn oorspronkelijke vorm en status.

Het is niet ondenkbaar dat Collodi die door zijn vertalingen van Perrault bijzonder thuis was in de sprookjeswereld, zich bij het schrijven door de mogelijkheden van het sprookje heeft laten inspireren. Een eigentijds sprookjesvariant - Alice in Wonderland van Lewis Caroll - is dan al verschenen. Niels Holgersson van Selma Lagerlöf of Erik van Godfried Bomans moeten nog bedacht en geschreven worden. In deze verhalen beperkt de metamorfose zich overigens tot het groter en kleiner worden. Maar in Minoes van Annie M.G. Schmidt is weer sprake van een echte gedaanteverwisseling.

Er zijn in de loop van Pinokkio's honderdjarige bestaan legio verklaringen voor zijn succes gezocht en gevonden. Er zijn mensen geweest die in de neus van Pinokkio een fallussymbool zagen. Gezien de lengte ervan en het voortdurend groeien en krimpen is dat niet zo verwonderlijk, maar deze symboliek is in het verhaal verder nauwelijks uitgewerkt.

Anderen zagen er vooral een politiek pamflet in. Volgens die visie staat het stuk hout dan voor het gewone volk. Het begin zou daar een aanwijzing voor zijn. Er was eens... ‘Een koning,’ zullen jullie meteen zeggen. Nee, jullie hebben het helemaal mis. Er was eens een stuk hout. In dat politieke pamflet past ook het belachelijk maken van de magistratuur door een aap op te voeren als rechter én de roep om werk en scholing. Pinokkio zou in die visie over één kam geschoren kunnen worden met Italië in de eerste jaren na de eenwording; Pinokkio's tekortkomingen zijn dan de tekortkomingen van het jonge Italië en het verhaal betekent zoveel als ‘elke volwassenheid, ook die van een staat, heeft zijn prijs’.

[p. 43]

Weer anderen zien in het verhaal van Pinokkio vooral bijbelse motieven - Jonas in de walvis, het verhaal van Lot die veranderde in een zoutzuil - of in algemene zin de christelijke ethiek van belofte, verzoeking, aarzeling, schuld, straf, berouw, redding en beloning. Een soort paasverhaal eigenlijk. Bovendien, Gepetto brengt Pinokkio voort zonder dat er een moederschoot aan te pas komt en de ophanging van Pinokkio lijkt in veel opzichten op die van de kruisiging en wederopstanding van Christus.

Pinokkio heeft ook iets van de harlecchino, de knecht uit de Commedia dell' Arte, een figuur die volgens de wetten van het Italiaanse volkstoneel buiten de moraliteitswetten stond en dus ook geen ondeugden had. Harlecchino was de geest van de nacht of de neef van de duivel. Hij bracht leven in de brouwerij van de Commedia dell'Arte.

Toch vermoed ik dat het succes van Pinokkio - in honderd jaar tijd meer dan 3500 verschillende uitgaven! - verder gaat dan de worteling in de Italiaanse cultuur van de Commedia dell' Arte, de negentiende eeuwse politieke omstandigheden of de christelijke symboliek, het heeft alles te maken met de universele waarheid en waarde van de Pinokkiofiguur. Als figuur roept hij compassie op, begrip en herkenning.

Zijn avonturen worden bovendien ondersteund door typische kinderboekelementen: een duidelijke verhaallijn, spannende gebeurtenissen, herkenbare verleidingen en emoties en een lichte toonzetting. Voor het kwaad wordt hij gestraft, voor zijn goedheden beloond.

Pinokkio's hebbelijkheden en onhebbelijkheden maken zijn avonturen zowel tot een schelmenroman, als tot een sprookje, een nachtmerrie, een politiek pamflet, een Bildungsroman en zelfs een liefdesstory. En dat is heel wat voor een houten pop.