Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 5

[p. 4]

Tormod Haugen
Toespraak bij de aanvaarding van de Hans Christian Andersen-medaille voor jeugdliteratuur 1990
op 4 september 1990 te Williamsburg, USA.

Beste aanwezigen - u die allemaal eens kind geweest bent en die nog steeds - tenminste in uw hart - een deur op een kier heeft staan, die toegang geeft tot vervlogen tijden. Tijden die nu al heel lang achter u liggen, of waarvan u het gevoel heeft dat het gisteren nog was.

Hier sta ik, voor de meesten van u een absoluut onbekende, maar misschien kan ik u in de komende tien minuten een vluchtige indruk geven van de mens en de schrijver die dit jaar de Hans Christian Andersen-medaille krijgt.

Toen mijn eerste boek nu bijna twintig jaar geleden verscheen, dacht ik niet eens aan de mogelijkheid dat ik op een goede dag iets zo groots als dit zou beleven. Die mogelijkheid lag zo ver van mijn gedachten als een ijsberg van de tropenzon - als u mij deze niet al te best geformuleerde metafoor wilt toestaan.

Nu, twaalf boeken en 17 jaar later, voel ik het nog steeds op dezelfde manier. Het is alsof ik een sprookje binnengestapt ben, en ik sta hier, op dit moment, en ik voel me een beetje dom en een beetje verward want ik weet werkelijk niet wat voor magische woorden ik geschreven heb, die ertoe geleid hebben dat u mijn boeken accepteerde en ze als volwaardige literatuur waardeerde.

Ik heb in mijn arm geknepen om wakker te worden - maar ik slaap niet. Dit is de werkelijkheid. Ik ben onderdeel van de werkelijkheid. Deze dag, dit moment, ze overkomen werkelijk mij - hoewel ik niet helemaal begrijp hoe en waarom ik deze grote, bijna onbegrijpelijke eer verdiend heb.

Als ik het gevoel heb dat ik in een sprookje rondloop, wordt dat veroorzaakt door twee dingen die elkaars tegengestelde zijn:

Aan de ene kant is het een feestdag die wij gezamenlijk vieren, de feestdag van de goede literatuur en de noodzaak daarvan. Vandaag delen wij een paar uren waarin wij allen even stil staan bij het leven en de geest, zoals die door literatuur wordt doorgegeven.

Wij delen allemaal dezelfde droom, het geloof en het vertrouwen dat de wereld verbeterd kan worden. Een van de belangrijkste wegen naar dat doel loopt via het misschien niet helemaal in kaart gebrachte en in ieder geval vage pad dat we kwaliteitsliteratuur kunnen noemen en dat gewoonlijk wordt gedefinieerd als boeken voor jonge mensen.

[p. 5]

Ik bewonder u die hier vanavond aanwezig bent voor de oprechtheid waarmee u uw werk verricht en voor uw geloof dat het zinvol werk is - hoewel ik mijzelf nog niet kan zien in de blinkende wapenrusting van de edele, strijdende ridder op zijn trotse viervoeter. Maar ik moet bekennen dat ik zo nu en dan mijn zwaard slijp als ik het gevoel heb dat ik mijn bijdrage kan leveren. Dan begin ik ook te oefenen, bijvoorbeeld in het klimmen over met rozen begroeide muren waarachter een onneembaar kasteel ligt, in de hoop een jonkvrouw in nood te redden, of een wanhopige jongeman die de terugweg uit het door slaap betoverde slot niet weet te vinden.

Het zijn niet alleen jonge vrouwen die een goede of kwaadaardige petemoei hebben. Niet alleen meisjes hebben belangstelling voor het spinnen - de vergiftigde spoel kan ons allen te wachten staan - maar niemand weet waar hij zich verscholen houdt. Het is nooit eenvoudig of gemakkelijk geweest om het leven te begrijpen.

En laten we de droom niet vergeten die we allen delen. Ik bedoel natuurlijk de droom van de eenhoorn. Die dragen we dicht onder ons hart. Maar - wanneer heb jij voor het laatst een eenhoorn gezien, een van die prachtige wezens met een lichtend wit lichaam waarbij zelfs de maan verbleekt? Als je hem niet gezien hebt, is dat toch nog geen bewijs dat hij niet bestaat?

Ik zei dat dit een dag van tegenstellingen is. De andere kant is dat ik niet schrijf om prijzen te krijgen of om vertaald te worden. Ik schrijf niet eens om beroemd te worden. Ik schrijf omdat het voor mij een levensnoodzaak is. Ik vrees dat ik mij geen complete, levende mens zou voelen, als ik niet schreef. Ik breng mijn dagen door in mijn huis, samen met mijn levenspartner - ik zit in mijn kantoor, zoals ik het noem en dat is meer dan vol met gelezen en ongelezen boeken, met verwachtingen en waardevolle herinneringen - een halfvergeten lach of een bijna vergeten traan.

Vanuit mijn raam heb ik uitzicht op de tuin met honderden verschillende bloemen die mij eraan herinneren hoe snel alles verandert, hoe snel het leven ons meevoert.

Terwijl ik de beangstigende witte vellen papier met woorden vul, geven de bloemen hun kroonbladen als voltooide, geheimzinnige romans mee aan de wind - ze verdwijnen uit het gezicht en ik heb er geen idee van wat er van hen terechtkomt. Maar ik moet dikwijls denken aan de mensen die ze zullen lezen.

Ik heb twaalf boeken geschreven. Daar ben ik het grootste deel van mijn volwassen leven mee bezig geweest. Ik weet dat ik bij het schrijven altijd zo eerlijk ben geweest als ik kan. Maar ik heb niet de pretentie dat ik weet wat De waarheid is, of dat ik weet wat nu eigenlijk het leven is.

Ik heb altijd geschreven - sinds de tijd dat ik klein was en de romans in de damesbladen van mijn moeder las. Ik schreef mijn eigen versies, of ze nu ‘De Hertogin van Venetië’ heetten, of ‘Gevaarlijke liefde’ of ‘Het meisje in de zilvergrijze auto’. Ik schreef mijn romans in kleine, gele aantekenboekjes, waarvan ik vermoed dat ze nog steeds in mijn kamer liggen, thuis bij mijn

[p. 6]

moeder waar ze nu stof verzamelen - maar ook dat is een manier om het verleden minder harde contouren te geven.

Ik kan niet zeggen waarom ik schrijf. Het is altijd een deel van mijzelf geweest - zoals mijn kloppende hart of mijn ademende longen. In de perioden dat mijn gedachten en mijn hart de bereidheid vertonen om mijn fantasie te leiden - in de perioden dat de ideeën voor het verloop van een roman vlakbij zijn en de woorden uit de diepe innerlijke oceanen van mijn gedachten opstijgen, maar mijn handen weigeren aan het proces deel te nemen - dan voel ik me meer dan verschrikkelijk. Op die momenten is de pijn die mijn hart vervult, groter dan het hart zelf en dan denk ik: ‘Nooit van mijn leven zal ik nog een woord kunnen schrijven.’ Ik heb dan nog maar één wens: pijn is de moeder van de kunst. Zonder pijn kan niemand van ons leven, zonder pijn kunnen we geen mens zijn.

Ik heb nooit de wens gehad schrijver te worden. Die gedachte paste niet bij mijn afkomst. Ik ben opgegroeid in een klein dorp in de uitgestrekte bossen van Noorwegen. Iedere keer als ik mijn nieuwste boek voor het eerst zie en in mijn handen houd, word ik overrompeld door hetzelfde gevoel: Heb ik dat werkelijk geschreven?

Schrijven is een permanent gevecht met het onmogelijke. Hoe krijg ik de woorden zo geordend, dat ze communiceren, dat ze uitdrukking geven aan iets zinvols? En hoe kan ik weten dat de woorden die ik geschreven heb voor een mogelijke lezer iets betekenen? Dat kan ik met geen mogelijkheid weten, want communicatie is de echte magie van het leven.

Ik mag niet verwachten dat een boek voor andere mensen zal leven, als mijn hart niet in de woorden klopt en als ik zelf niet geloof in wat ik geschreven heb.

Dat is een van de redenen waarom ik me vandaag nog steeds verward voel. De jury heeft als het ware gezegd dat mijn boeken communiceren, en toch heb ik het gevoel dat ze dat niet doen. Maar leven is ook een vorm van communicatie en we moeten allemaal vechten voor datgene waarin we geloven - ook al lijkt dat wel eens een onmogelijke opgave. Ik geloof werkelijk in communicatie - al is het nog zo moeilijk om gevoelens van eenzaamheid te overwinnen.

Schrijven betekent ook een worsteling, een gevecht om onze visioenen werkelijkheid te doen worden - maar helemaal werkelijk worden ze nooit. Ik kan alleen maar hopen dat ik met dat wat ik schrijf in de buurt van mijn visioenen kan komen, dat ik er zo dichtbij kan komen als we een eenhoorn kunnen benaderen. Een hoogst enkele keer beleven we zo'n magisch moment: Visioen - Leven - Woorden worden één. Dat is bijna als het aaien van de eenhoorn - maar heel, heel voorzichtig.

Een schrijver gaat zelden om acht uur 's morgens naar zijn werk om dan om vier of vijf uur thuis te komen - bereid om zich met familie en vrienden te ontspannen.

HET schrijft altijd in mijn hoofd. Soms is het of ik een dubbelleven leid.

[p. 7]

Als ik een goed gesprek heb met iemand met wie ik mij van harte verbonden voel, zit ik in mijn hoofd toch te schrijven. Daar is geen ontkomen aan. En dat betekent dat het voor mijn naasten niet gemakkelijk is met zo iemand samen te leven. Dat vereist een heleboel geduld en begrip - te meer omdat ik dat dubbelleven zelf niet begrijp.

Schrijven betekent ook vechten om de juiste woorden te vinden die precies de poëtische toon geven aan dat wat ik wil vertellen. Ik moet ernaar streven mijn woorden in het juiste ritme te laten vallen en geen moment mag ik de vorm en de stijl vergeten. Het is niet genoeg als je een eenvoudig verhaal vertelt. Het moet gecomponeerd worden. Het moet op de juiste details gebaseerd zijn.

Er is één ding dat een schrijver met absolute zekerheid weet: Hij zal nooit bereiken wat hij eigenlijk wilde bereiken. Hij kan het leven heel dicht benaderen, maar nooit volkomen en daardoor is wat hij schrijft nooit volmaakt. Maar waarom zou een schrijver volmaakt moeten zijn, als het leven zelf het niet is?

Ik weet niet wat de werkelijkheid is, want ik geloof niet dat zij bestaat. Allemaal leveren wij onze bijdrage aan de werkelijkheid. Ik weet ook niet zoveel over de wereld in algemene zin. Ik zou nooit een boek kunnen schrijven en zeggen dat ik dit boek voor jou geschreven heb, of voor jou. Hoe zou ik dat moeten doen, want ik zou je nooit goed genoeg kennen en ik heb ook niet het recht om als een soort God op te treden die weet wat goed is voor andere mensen. Ik kan niets anders dan een boek schrijven waarin ik geloof en hopen dat ik er een lezer mee bereik.

Maar er zijn twee wezenlijke dingen die ik wel goed weet. Wij zijn allemaal als kind geboren, ergens ter wereld - en we hebben allemaal een jeugd waarmee we verbonden zijn.

Ik wil niet zeggen dat alle kinderen in de hele wereld gelijk zijn, maar we zijn wel allemaal klein geweest in een wereld waar de volwassenen bepalen wat mag en niet mag.

Er zijn veel te veel volwassenen die denken dat je kinderjaren de gelukkigste periode van je leven vormen. Toen waren de zomers immers veel langer en mooier, en het regende alleen 's nachts, en de hemel is nooit meer zo blauw als toen.

Dat is doodgewoon niet waar.

Kinderen behoren opgevoed te worden. Ze moeten zich aanpassen aan de samenleving, ze moeten een geaccepteerd gedrag aan de dag leggen, ze moeten zich houden aan de ongeschreven regels van onze maatschappij.

Het doet pijn als je wordt opgevoed. Misschien herinneren we ons de hevigste pijnen niet meer, net zo min als de zware gevechten die we leverden om het recht van gelijk te hebben. Want misschien was onze opvoeding al begonnen voordat we geboren waren.

Het ergste wat een kind kan overkomen als het een volwassene in zijn verwachtingen teleurstelt, is dat het gestraft wordt door buitengesloten te

[p. 8]

worden. Daar staat het dan met een gevoel van koude duisternis diep in zich en het bonkt op de deur om binnengelaten te worden. Maar de deur wordt pas geopend als het de volwassene in zijn kraam te pas komt.

Ik denk dat we dit op de een of andere manier allemaal meegemaakt hebben. Maar zolang wij niet begrijpen wat we onze kinderen aandoen, of zolang we niet de moed hebben ons onze eigen kinderjaren te realiseren, zullen we doorgaan onze kinderen te kwetsen - en daarmee onszelf als volwassen mensen.

Het is alsof wij volwassenen vergeten dat ons leven op onze kinderjaren gebaseerd is - die kinderjaren zijn de belangrijkste bron voor onze communicatie met onszelf en met jonge mensen. Het zijn die kinderjaren die ons belangrijke gegevens verschaffen over onszelf als complete mensen.

Als wij genoeg moed hebben om een stap in de richting van onze eigen kinderjaren te zetten, betekent dat dat we genoodzaakt zijn de pijn in ons hart te voelen, het verlangen in onze ziel - en de droom van een beter leven.

Ik geloof in dit visioen - hoewel ik het in mijn boeken niet tot werkelijkheid kan laten worden. Maar misschien heeft één lezer een reëele, verborgen kracht in zichzelf gevonden bij het lezen van een van mijn boeken - en dan heb ik veel meer bereikt dan ik ooit had mogen verwachten.

Als mensen voelen wij ons reuzen, maar het zijn die heel kleine stapjes die ons leven veranderen. Laten we dat alsjeblieft nooit vergeten.

Beste IBBY en juryleden en mensen met jonge harten en jonge gedachten: Dank je wel voor het vertrouwen dat jullie mij als schrijver geschonken hebben, dank je wel voor het vertrouwen in mijn boeken als onderdeel van de literatuur. Ik zal proberen jullie te laten zien dat ik dit vertrouwen waard ben.

O, ik zou bijna nog iets vergeten:

Ik heb ook nog nooit een eenhoorn gezien, maar ik geloof dat ik een keer een schaduwachtige, zilverglanzende afdruk van een hoef gezien heb - een keer toen ik nog heel klein was...