Literatuur. Jaargang 17

[p. 226]

Grensverkeer
Marcel Janssens⁺
Boerenworst en kaas

Het Nederlandse weekblad Avenue publiceerde in zijn aflevering van oktober 1968 een Beeld van België. Daarin publiceerde Hugo Claus zijn Suite Flamande, een reeks gedichten bij foto's van Ed van der Elsken, een cyclus die kort daarna in de dichtbundel Van horen zeggen terecht zou komen. De titel Beeld van België is in zoverre misleidend dat de foto's van Van der Elsken enkel betrekking hebben op Vlaanderen en de gedichten van Claus evenzeer. (Dus daar hebben we al een voorbeeld van die naamsverwisselingen tussen het geheel-voor-het-deel en het-deel-voor-het-geheel die het rapport over ‘het beeld van Vlaanderen in Europa’ zo ingewikkeld maken.) In het gedicht ‘Antropologisch’ uit die cyclus typeert Hugo Claus de Vlamingen als volgt: ‘Dit volk dat naar men beweert/ Zich tussen twee polen beweegt/ Het vette en het vrome.’ Daarmee heeft hij de ‘ziel’ van de Vlaming rassenpsychologisch of antropologisch afgestempeld in die dualiteit die al eeuwen lang op hem wordt gekleefd: de Vlaming is vet én vroom tegelijk.

Rainer Maria Rilke, die sterk door Emile Verhaeren met onder meer zijn tekst Les Flamandes beïnvloed was wat zijn Vlaanderenbeeld betreft, woonde ooit de boetprocessie in Veurne bij en karakteriseerde dat gebeuren als een combinatie van ‘Busse und Kermes’ (boete en kermis). Menig buitenlands bezoeker heeft er zich over verwonderd, dat die mannen die paterspijen hadden gedragen in vastenavondprocessies, zich na afloop zaten te bedrinken in cafés. Uit dergelijke percepties is ons internationaal paspoort met Janusfoto ontstaan: Hadewych én Reinaert, Van Eyck én Brueghel, Memlinc én Rubens, of in de bewoordingen van Hugo Claus: zowel het vrome als het vette.

Binnen die rassenpsychologische symboliek wordt een duidelijk identiteitsverschil met onze bovenburen uit de Noordelijke provinciën geconstateerd. Nederland drukte zich ironisch uit in Vermeer en Saenredam en Mondriaan, Vlaanderen in Bosch en Jordaens en Permeke, Nederland in Nescio, Bordewijk en Vestdijk, Vlaanderen in Gezelle, Streuvels, Timmermans, Walschap en Boon, Nederland in een Mulisch, Vlaanderen in een Claus. Ruusbroec én Pallieter samen dus op de Vlaamse identiteitskaart, wat bij Nederlanders lang niet in die mate het geval kan zijn. Bepaalde commentatoren hebben die nationaalpsychologische veralgemening zó op de spits gedreven dat zij de Vlaming vastspijkerden op een duet van gemeenplaatsen als ‘idealisme versus realisme’ of ‘mysticité’ versus ‘matérialité’. Wij Vlamingen zijn nu eenmaal mystiek én sensueel.

Vlamingen zouden - aldus weer andere commentatoren - in het Latijnse cultuurpatroon passen. Nederlanders eerder in het Scandinavische, en de Nederlandse provincies ten zuiden van de grote rivieren zijn dan een beetje ‘vervlaamst’ en vertonen ‘een gemengd patroon van beide culturen’. Of nog iets uit de zeer recente actualiteit: de Simon Vestdijkkring werd uitgerekend opgedoekt in 1998, het jaar waarin de honderdste geboortedag van de schrijver werd herdacht. Welnu, die kring telde in Vlaanderen één lid. Ik stel me voor dat Hugo Claus over Simon Vestdijk, die hem destijds vanaf zijn debuut met De Metsiers zo heeft geprezen, zou kunnen zeggen: met alle respect, maar dat kan of wil ik niet, dat is niet de aard van het beestje...

Ja, over Vlamingen (of Belgen) en Nederlanders zullen nog ettelijke colloquia gehouden worden zolang er water stroomt door het Hollands Diep. Over die relatie staat een heuse hoop teksten ter beschikking, van de Spaanse Brabander tot Lodewijk van Deyssel. De lofrede van Jerolimo op de pracht van Antwerpen en van het Antwerps is zó overtrokken, dat die bij het Amsterdamse publiek van de zeventiende eeuw zeker een averechts effect gehad heeft. En wat doen we met dat Ju, ju, wat een grof volkje! van Van Deyssel? En dan

+ Marcel Janssens is emeritus hoogleraar aan de Universiteit van Leuven

[p. 227]

zegt hij ook nog, met geheven vinger, dat we zo morsen in onze taal... Wat voor een onbeschoft en wormstekig plebs zijn wij Vlamingen toch?

Ik wou een veel recenter tekst ter discussie stellen om aan de hand van een concreet voorbeeld te kunnen nagaan hoe zo'n röntgen van de volksziel vast kan lopen in holle clichés. Ik bedoel het artikel ‘Bloedworst en kaas’ van Kees Fens in Ons Erfdeel van september-oktober 1999. Dat is de tekst van een lezing aan de universiteit Antwerpen op 7 mei 1999, eigenlijk een recensie van Hugo Claus' jongste dichtbundel Wreed geluk. Daar glijdt Kees Fens toch al te gewillig uit op het gladde ijs van de dooddoeners. Ik ben Noord-Nederlander, zegt hij, maar ware graag Zuid-Nederlander als Claus. Dan zou hij niet zo introvert en verzonken zijn, dan zou hij zoals de Vlaamse literatuur ‘veel meer aan de oppervlakte van de aarde’ liggen, zonder dat die oppervlakte oppervlakkigheid hoeft te betekenen; dan zou hij meer stem (een ander woord voor natuurlijkheid) hebben, zoals Boon en Walschap meer stem hebben dan Vestdijk, het beste voorbeeld van een Noord-Nederlandse schrijftaal; dan zou zijn stem ‘ongewoon snel’ op haar doel af kunnen gaan, terwijl het Noord-Nederlandse proza torn zo ‘uitgewerkt’ en ‘gedetailleerd’ voorkomt.

Aarde, stem, snelheid: drie trekken die Hugo Claus' debuut De Metsiers zo doen verschillen van Reves De avonden, dat een paar jaar vroeger verscheen. Of: de aarde tegenover de binnenkamer. Kees Fens veralgemeent vlotjes: ‘Altijd is de Zuid-Nederlandse literatuur het onbekende deel van de Noord-Nederlandse geweest.’ Hij roept dan ook de gekende duo's op: Gorter naast Gezelle, Couperus naast Buysse, enzovoort, tot Mulisch naast Claus, zelfs Elsschot naast Elsschot, want, zo zegt hij, ‘Elsschot is een zuinige Noord-Nederlander met Antwerpse trekken’.

Tot slot serveert hij het constratief duo: Vlaamse bloedworst naast Nederlandse kaas. Die bloedworst is zo kenmerkend voor het werk van Claus. Of met de andere metafoor uit dit artikel: de aarde is de aard van de Vlamingen, van hun land en van hun literatuur. Bloedworst en aarde, dat zijn wij dus. En klaar is Kees... met kaas. Zou dat toch niet wat te simplistisch klinken? Zou het niet wijs zijn dergelijke klevertjes wat omzichtiger te hanteren?