Literatuur. Jaargang 17

[p. 150]

Grensverkeer⁺
Marcel Janssens
Wij in het oog van anderen

Op 11 december 1999 organiseerde de Vlaamse cultuurvereniging het Davidsfonds, in Brussel, dan nog wel in het Vlaamse Parlement, een druk bijgewoond symposium onder de titel Vlaanderen in het oog van Europa. De hoofdvraag luidde: hoe zien andere Europeanen Vlaanderen en de Vlamingen? Journalisten uit een aantal Europese landen met standplaats Brussel, kabinetsmedewerkers en ambtenaren van Vlaamse ministeries verleenden hun medewerking. Centraal stond de vraag: hoe percipiëren vreemde bezoekers, schrijvers of historici ons, met op de achtergrond altijd dat zelfonderzoek: hoe zien wij onszelf eigenlijk en wat denken en schrijven wijzelf over onze ‘ziel’? Het gevaar van ontsporing in clichés lag natuurlijk voor de hand en er werden er nogal wat heen en weer in de zaal geslingerd, maar de oefening was de moeite waard. Moeilijk gaat ook, als het maar leuk blijft.

Ik mocht aan dat symposium meewerken met een korte inleidende, cultuurhistorische schets over het beeld van Vlaanderen in Europese literaturen, inzonderheid reisbeschrijvingen. Enig zoekwerk leverde in een paar maanden een onoverzichtelijke stapel teksten op, in alle denkbare talen van de Europese Unie, al of niet in Nederlandse vertaling. (Ik vond zelfs enkele leuke notities van Russen, gelukkig vertaald.) De materies waaierden uit over onze kunst- en literatuurgeschiedenis - dat natuurlijk in de eerste plaats, maar ook over onze woon- en eetcultuur, onze economie (vanaf de glorietijd van onze welvarende steden over ‘Bruges-la-morte’ naar onze huidige positie binnen het Europese stabiliteitspact na het Verdrag van Maastricht), en verder onze taalproblemen en die hele ‘Vlaamse kwestie’ sinds de oprichting van de Belgische staat in 1830. Overal stootte ik op wat Ernst H. Kossmann ‘een tuchtloos probleem’ noemde: de vorming en de het kenbaarheid van een natie, van Vlaanderen als ‘entiteit’ zeg maar.

Ik breng daar hier graag even verslag over uit, omdat wij in ons grensverkeer tussen Noord en Zuid zo geredelijk grijpen naar begrippen die wij als zo veilig en zo vaststaand beschouwen en die wij vaak zo kritiekloos hanteren, alsof de relevantie ervan met betrekking tot die eigenheid van de Vlaamse ziel buiten kijf stond. Ik kom in een latere aflevering van dit ‘Grensverkeer’ nog terug op de tegenstelling Nederlands-Vlaams, die ook met behulp van dergelijke volkspsychologische afstempelingen belicht kan worden, en ik wil laten aan voelen hoe omzichtig men moet omgaan met die pasklare klevertjes als ‘dit is typisch Vlaams’ en ‘dat is wezenlijk Hollands’. Een symposium als dat van het Davidsfonds was één grote waarschuwing tegen het misbruik van dergelijke stereotiepen. Daarom wil ik hier even ingaan op een paar moeilijkheden die mijn stapel Europese geschriften mij opleverde.

Vooreerst was er natuurlijk de historische en geografische afbakening van Vlaanderen. De positie van de term ‘Vlaanderen’ binnen ‘de Nederlanden’ vertoont al vele verschuivingen, om maar te zwijgen van de relatie Vlaanderen-Beigië, waar ook de gekste vergissingen over werden neergeschreven. Bijvoorbeeld: alle bewoners van de Oostenrijkse Nederlanden in de achttiende eeuw werden doorgaans ‘Vlamingen’ genoemd, zodat ik lofprijzingen vind uit die did voor Jacob Cats als de ‘Vlaamse Ovidius’ en voor Joost van den Vondel die ‘de Vlaamse poëzie’ naar een toppunt schreef. Maar dichter bij ons vinden we tegenwoordig in musea in de USA de benaming ‘Netherlandish painting’ voor schilderijen van Vlaamse primitieven (van Van Eyck tot Brueghel zeg maar), maar ‘Flemish painting’ voor kunst uit Vlaanderen na de scheiding van 1585. Dus Van Eyck ‘Netherlandish’ (of‘Netherlandic’, zoals nu gebruikelijk onder neerlandici in de Angelsaksische wereld), met zijn vele equivalenten in Europese talen, blijkt zeer verward gebruikt te worden, en ik kan me indenken

+ Marcel Janssens is emeritus Hoogleraar aan de Universiteit van Leuven

[p. 151]

dat een buitenlander in die betiteling van talen, volkeren, naties en staten, waar dan ook nog ‘Dutch’,‘Belgian’ en ‘belge’ bijkomen, lekker verloren loopt.

In San Francisco zei een lieve gastheer me ooit: ‘You say you come from Belgium and you are Flemish. But your language is Dutch. Why don't you speak Flemish or Belgian?’ Ik heb dat al tientallen keren trachten uit te leggen en ik moet zeggen dat ik dat aan het opgeven ben. Als je iets wil vertellen over ‘de Nederlanden’, dan hoort iemand in de USA onmiddellijk ‘the Netherlands’, en dan zijn we vertrokken. En over de positie van Vlaanderen binnen de huidige structuur van België gin ik ook niet meer. Pierre H. Dubois, die lange jaren in België woonde, schreef zowat tien jaar geleden over de Vlaamse kwestie: ‘Er zijn weinig zaken zo ingewikkeld als de geschiedenis en de psychologie van de Vlaamse Beweging met al haar tendenties en nuanceringen.’Hij kon het weten en gelijk heeft hij.

De identiteit van de Vlamingen werd nooit zo mythisch afgestempeld als in de glorietijd van de Frans-Belgische auteurs eind negentiende eeuw. Ten tijde van het Symbolisme kwamen toen als prototypische Vlamingen naar voren auteurs van Vlaamse herkomst of alvast met Vlaamse schuilnamen als Maurice Maeterlinck, Nobelprijs voor literatuur 1911, Michel de Ghelderode, Georges Rodenbach, Charles de Coster en nog verscheidene anderen. Bij middel van de rassen-psychologische theorie van Hippolyte Taine (la race, le milieu, le moment) werden deze in het Frans schrijven de Vlamingen, die meestal maar zeer gebrekkig Nederlands kenden, internationaal uitgeroepen tot authentieke uitbeelders van het Vlaamse ‘ras’. Maeterlinck was daar zó mee ingenomen, dat hij een bijdrage in een Frans tijdschrift ondertekende met ‘Mooris Maaterlinck’.

Auteurs als Maeterlinck, De Ghelderode en De Coster hadden via vertalingen en essays ook grote ruchtbaarheid gegeven aan mystieke teksten van Ruusbroec en Hadewych. En van de weeromstuit werd de mystieke aanleg op hun eigen ‘ziel’ overgedragen. Zo verschenen die Fransschrijvende Belgen als zielsverwant met de Vlaamse mystici uit de Middeleeuwen. Voorgesteld werd zelfs dat de toneelstukken van Maeterlinck het best tot hun recht zouden komen, indien ze meteen in het Middelnederlands zouden worden vertaald en opgevoerd. Zo diep wad die ‘mirage’ (die geclicheerde, tot mythe verheven identiteit) in hun werk doordrongen.

Het spreekt vanzelf dat het geritsel met de clichés hier over de schreef kan gaan. Niemand minder dan Karel van de Woestijne schreef in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 13 november 1911 naar aanleiding van Maeterlincks Nobelprijs, dat zijn Gentse stadsgenoot zijn ‘ziel’ te danken had aan de Gentse wateren, de rivieren en kanalen in zijn geboortestad (dus aan de tweede determinerende factor. ‘le milieu’, in de tripiek van Taine). Dat oogt mooi en dat lijkt allemaal zo makkelijk toepasbaar en overdraagbaar, en dat maakt groeperingen onder de huif van een ‘ras’ of een ‘ziel’ of een ‘temperament’ van een volk zo makkelijk. Het is wel leuk en gerieflijk, maar of het de kern van de zaak raakt, valt te betwijfelen.

Ik neem me voor op dat geritsel met clichés terug te komen in verband met het onderscheid tussen Noord en Zuid in onze literatuur, ook een aspect van ‘Vlaanderen in Europa’ waar ik in mijn onoverzichtelij ke stapel teksten voortdurend ben tegenaan gelopen.