Literatuur. Jaargang 17

[p. 107]

Grensverkeer⁺
Marcel Janssens
Met Marnix Gijsen uit het dorp

In de memoreuforie van dit fin de siècle hebben wij op 19 mei ook de honderdste geboortedag van Marnix Gijsen herdacht in de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en Letterkunde (Gent). Twee maanden na zijn terugkeer uit de Verenigde Staten, waar hij meer dan een kwarteeuw verbleef als diplomaat, sprak hij in die Academie op 23 oktober 1963 een rede uit onder de titel Terug uit de diaspora. Die tekst verscheen in zijn Zelfportret, gevleid, natuurlijk (1965). Andere min of meer officiële herdenkingen van Marnix Gijsen (pseudoniem van dr. Jan-Albert Goris, doctor in de geschiedenis te Leuven in 1925) in Vlaanderen zijn me onbekend. En in Nederland? Is hij helemaal verdwenen uit de diaspora in Nederland?

Nu lees ik in Standaard der Letteren van 10 december 1998 een interview met een jong uitbater van een boekenantiquariaat in Antwerpen, René Franken (33), afkomstig uit de buurt van Nijmegen. De enthousiaste antiquair geeft interessante voorbeelden van wat hij op zijn markt nog kwijt kan, en wat niet. Herman Brusselmans, bijvoorbeeld, zal nooit een bibliofiele waarde hebben, zegt hij, maar een brief van Hugo Claus aan Simon Vinkenoog, destijds gedrukt op 25 exemplaren, met een etsje erbij en verpakt in een omslag van slangenleder, dat kost stukken van mensen. En wat zegt die inan over Marnix Gijsen in zijn winkel? De vergankelijkheid van de roem valt allicht nergens zó tastbaar na te trekken als in de rekken van een zakenman als René Franken: ‘Iemand als Marnix Gijsen was een tijd belangrijk, maar vandaag is nog een enkeling in zijn werk geïnteresseerd’. Wat doen die erudiete Academieleden van Gent onder die enkelingen?

Een paar jaar geleden zei een Nederlandse collega, hoogleraar in de Nederlandse taalkunde, me: ‘De toekenning van de Grote Prijs der Nederlandse Letteren aan Marnix Gijsen was een vergissing. Zijn oeuvre verdiende die onderscheiding niet en niemand kent of leest hem nog in Nederland.’ Heeft de doodsklok dan echt voor hem geluid?

Welke Gijsen zou de gemiddelde lezer, Vlaming of Nederlander, nog kunnen gedenken (ik spreek niet van de literatuurhistoricus van beroep die het aantal lettertekens in de post-Knuvelder aan het uitrekenen is). De dichter die na de Tweede Wereldoorlog het humanitaire expressionisme beoefende op het ogenklik dat Paul van Ostaijen, modernist als geen ander, al twee, drie fases verder was? Of de criticus die zijn destijds zo befaamde recensies bundelde in twee volumes Peripathetisch Onderricht? De legitimiteit van literaire experts is inmiddels zó geslonken, en die van de Marnix Gijsen-generatie zeker. Ik las onlangs naar aanleiding van de toekenning van de Vlaamse Carrière-prijs aan Hugo Claus, dat de faam van iemand als Albert Westerlinck ook al weggedeemsterd is. Wij hebben hun attitudes allengs zo gecontextualiseerd en we hebben duidelijk gemaakt (systematisch of polysystematisch, of hoe dan ook) dat die nu vrij bestofte generatie zelf al te weinig contextualiseerde. Zij meenden ons nog te kunnen ‘onderrichten’ op grond van ‘universele waarden’, waar Marnix Gijser nog over sprak, maar achter hun waardeoordelen zaten meestal een poëtica en een mensbeeld die niet meer de onze zijn. Die kritieken leveren nog wel de materie voor ergens een scriptie of een doctorale dissertatie.

In Nederland herinnert waarschijnlijk niemand zich nog de wekelijkse radiocorrespondenties op de toenmalige Belgische openbare omroep van dr. Jan Albert Goris, de ‘stem uit Amerika’ op zaterdagavond. Die werden ook in een paar boekdelen gebundeld. Daarnaast zijn er nog ettelijke essayistische en journalistieke teksten, verzameld als Ontdek Amerika of Scripta manent, geschreven in verschillende talen, tot in het Afrikaans toe. Van na zijn eerste bezoeken aan de USA in 1924 en 1925/26 vulde hij zijn krantenrubrie-

+ Marcel Janssens is emeritus hoogleraar aan de Universiteit van Leuven.

[p. 108]

ken met wekelijkse commentaren rond zijn Amerika-belevenis. In die hoorn des overvloeds zit een schat van informatie over de Verenigde Staten vanaf de jaren 1920 tot 1971, werkelijk een unicum in de Vlaamse literatuur.

En zijn Amerikaanse romans en verhalen dan, te beginnen met De vleespotten van Egypte. Een sotternij uit 1952? Hij voelde zich tegelijk gefascineerd en onbehaaglijk ten opzichte van de ‘American state of mind’. Hij heeft zich daar nooit mee kunnen vereenzelvigen, hij heeft nooit met zijn volle smaak van de vleespotten gesmuld en toch heeft Amerika hem diepgaand beïnvloed, zoals hij in zijn Academierede van 1963 openlijk toegaf. ‘Ik ben als een paling die naar zijn oord van herkomst, de zee der Sargassen, terugzwemt’, zei hij. Hij heeft NewYork overleefd uit kracht van zijn heimwee naar de Europese ‘state of mind’.

Maar wat heeft men daar nu in Utrecht of Groningen nog aan? Een akelige vraag, ik weet het, maar toch: een geleerde Vlaming in New York, een westers intellectueel die in de schaduw van Manhattan met zijn klassieken uit de Oude Wereld schermt en zich daarmee afdekt tegen de pragmatische welvaartswaarden van Amerika, een erudiete toeschouwer-op-afstand die het moeilijk heeft met een oversexed Greenwich Village, is die nog makkelijk inpasbaar in onze intellectuele en culturele biotoop, zowel boven als beneden de rivieren?

Ik stel me nu voor dat Marnix Gijsen zijn oeuvre gewijd zou hebben aan de culturele situatie in Paramaribo of Jakarta. Dan zouden zijn verhalen en zijn non-fictionele teksten ook de koloniale én de postkoloniale tijd omspannen hebben. Zou dat in Nederland geen intenser en langduriger weerklank hebben kunnen vinden? Gijsen heeft niet zozeer grote ideeën of gevoelens overgedragen, daarvoor was hij een te sceptisch ironicus. Maar hij liet in zijn schrijven zijn beruchte ‘afrekeningsdrift’ toch de vrije loop. Met de esthetische chirurgie van zijn talent lenigde hij die morele kneuzing waar het mythische Vlaamse dorp Blaren hem mee had verwond voor het leven. Hij heeft Blaren niet sadistisch platgeslagen. Misschien heeft hij zich te superieur opgesteld om zich in zo'n straatgevecht met de dorpse bekrompenheid van Blaren te engageren. Verschanste hij zich niet te veilig in zijn strategie van superieure zelfbeveiliging? De schrijfstok als instrument van zelfbehoud?

Welnu, komt die vorm van protest tegenwoordig niet wat te mat over, zeker voor een Nederlandse perceptie? En voor wat voor schromelijk bekrompen Vlaanderen staat Blaren toch model? Is dat niet een jammerlijk verouderde thematiek? Ik kan me voorstellen dat men in Nederland een wat virieler Vlaanderenkritiek meer zou appreciëren. En Gijsens Vlaanderenbeeld is toch ook wat te particulier voor een Nederlandse perceptie. Dat zijn de akkers van Streuvels niet, dat ligt zo ver af van de folkloristische leute van Claes, en ook van de meters worst in Pallieterland. En hoe valt dat Blaren te rijmen met Vrijdag of De verwondering, of, recenter, met Het verdriet van België, De geruchten of Onvoltooid verleden? Er zijn toch boeiender intellectuele esbattementen dan die op het Blarense dorpsplein? En zou de belangrijkste reden waarom Gijsen niet (meer) aanslaat in Nederland - en ook minder en minder in Vlaanderen -, niet zijn intellectualistisch aandoende ironie zijn, die afstand neemt van haar objecten, maar ook afstand schept tegenover de lezer?

Gijsen ironiseerde uit zelfverdediging, hij maakte zotternijen van andermans domheid om zichzelf te beveiligen, hij dikte aan om te kunnen verkleinen. Ik weet niet of die onderliggende strategie wel zo publieksvriendelijk overkomt. Wie daar van boven de rivieren zo weinig in herkent, heeft allicht nog minder lust dan een Vlaming om dat landschap te gaan verkennen. Zo'n overdosis ironie in de verzamelde werken, schrikt dat niet veeleer af? Het vergt allicht een overdosis hersengymnastiek.