Literatuur. Jaargang 17

[p. 96]

Léon Hanssen⁺
Het onbehagen over de biografie
Een literatuurwetenschappelijke beschouwing

Binnen de academische literatuurbeschouwing ‘is er veel veranderd’, luidt de constatering van H. Verdaasdonk in een reactie op artikelen van Marcel Möring en enkele andere schrijvers. Zij hadden in De Revisor geklaagd dat de literatuurkritiek sedert jaren geen norm meer stelt en een knieval gemaakt heeft voor consumentisme en de wetten van de markt. Literatuur is verworden tot platte business. Tegen dit proces zou de literatuurkritiek geen dam hebben opgeworpen.Tot zover de kritiek van Möring en de zijnen. Verdaasdonk komt hen in zijn artikel op een belangrijk punt tegemoet; hij bevestigt namelijk het verlies van eenduidige normen in de kritiek over wat een literair meesterwerk is en wat niet.

De academische literatuurbeschouwing, legt Verdaasdonk uit, heeft deze ontwikkeling inderdaad geen halt kunnen toeroepen. Waarom niet? Zij lijdt aan niets minder dan een legitimiteitscrisis. Een wetenschap verdient pas die naam als zij met vraagstellingen en resultaten werkt die toepasbaar zijn binnen uiteenlopende onderzoeksgebieden en programma's. Aan die voorwaarde voldoet de literatuurwetenschap niet, vasthoudend als zij nog steeds is aan een individualistische organisatie van onderzoek. Die koppigheid heeft zij moeten bekopen met een legitimiteitscrisis. Nu de literatuurwetenschap haar gezag binnen de academische muren heeft verspeeld, moet zij het buitenshuis zoeken; bij een publiek van niet-specialisten. Verdaasdonk presenteert dit als een soort opstand der horden. Vooral één ontwikkeling moet het bij hem ontgelden: ‘Er is zelfs een nieuw product ontstaan - de biografie - dat enige tientallen jaren geleden geen enkele status had binnen de literatuurwetenschap. Tegenwoordig kan het schrijven van een literaire biografie als legitieme academische prestatie gelden. Alleen wordt deze legitimiteit niet zozeer ontleend aan een gevestigde onderzoekstraditie, met een specifieke methodologie, maar vooral aan de bijval van het publiek van niet-specialisten.’

Wanneer hebben wij dit geluid eerder gehoord? In het Interbellum keerden verscheidene respectabele academici zich tegen het toen bloeiende genre van de vie romancée, de biografie waarin nadrukkelijk met literaire middelen wordt gewerkt. De historicus J. Huizinga verwierp deze biografieën als een vertroebeling van de objectiviteitsnorm in de wetenschap en sprak, zijn neus ophalend, van ‘geparfumeerde historie’. (Kritisch onderzoek heeft later overigens uitgewezen dat achter deze vijandige houding van de academische wereld ten aanzien van de literaire biografie nogal wat concurrentievrees verborgen ging.) Ofschoon de biografieën waarmee de laatste twintig jaar aan de Nederlandse universiteiten de doctorsgraad behaald werd veelal geduchte wetenschappelijke prestaties zijn en allerminst zoete levensverhaaltjes, zie ik enkele overeenkomsten tussen de conservatieve geleerdenkritiek van destijds en Verdaasdonks kritische voorbehoud jegens de biografie van nu. Precies dezelfde argumenten gelden als doorslaggevend: het genre zou geen specifieke methodologie bezitten, dus eigenlijk onwetenschappelijk zijn, en zou naar de gunst van het publiek van niet-specialisten dingen.

De biografie verdient echter beter en hoeft zeker niet als illustratie te dienen voor de legitimiteitscrisis in de literatuurwetenschap waar Verdaasdonk ons in wil doen geloven. Waarom hoeft zij dat niet? Het feit van het succes bij een publiek van niet-academici kan moeilijk fungeren als argument tegen de biografie als een rechtmatig academisch genre. Integendeel, in een tijd waarin universiteiten het zich niet meer kunnen veroorloven gesloten kloosters van geleerdheid te zijn, mag men van haar vertegenwoordigers verwachten dat zij ook een belangstellend publiek van niet-specialisten voor hun onderzoek proberen te interesseren. De belangrijkste pointe van Verdaasdonk ontgaat mij bovendien. Als de literatuurwetenschap inderdaad altijd heeft vastgehouden aan een individualistische organisatie van onderzoek, hoe heeft zij dan ooit de

+ Léon Hanssen is werkzaam bij de sectie Theorie en Geschiedenis van de Literatuur van de Katholieke Universiteit Brabant.

[p. 97]

legitimiteit kunnen opbouwen die haar nu dreigt te ontvallen? Dat de biografie in dat proces een symptomatische rol zou spelen, lijkt mij in dit verband hoogst twijfelachtig. Uit de doctoraalscriptie van Annette Portegies, Omzien op de afgelegde weg. Schrijversbiografieën in cultuurhistorisch perspectief (Vakgroep Nederlands, Leiden 1992) blijkt overduidelijk de belangrijke rol die de biografie reeds meer dan honderd jaar binnen de literatuurwetenschap vervult. Geruime tijd werd, zij naar een woord van Maarten van Buuren, geëerd als de ‘koningin van de literatuurgeschiedenis’. Zelfs het autonomistische (tekstgerichte) tijdschrift Merlyn was in de jaren zestig lang niet zo anti-biografisch als nog vaak wordt verondersteld; een van haar redacteuren, J.J. Oversteegen, liet niet na op dit misverstand te wijzen en produceerde in zijn emeritaat een tweedelige biografie van de schrijver Cola Debrot.

Een in het oog springende overeenkomst tussen literatuur- en geschiedwetenschap (de twee disciplines waarbij de biografie doorgaans wordt ingedeeld) is dat zij verbanden moeten leggen tussen, in principe unieke, empirische data. Maar uit de uniciteit van het onderzoeksmateriaal mag men niet concluderen dat de onderzoeksresultaten het ook zijn. Net als in andere takken van deze wetenschappen richt de biografie zich op de vaststelling van harde ervaringsgegevens die op grond van generaliserende theoretische inzichten met elkaar in verband worden gebracht. Deze theorieën vinden hun kracht in hun verklarende vermogen en de mate van instemming waarmee zij door de gemeenschap van onderzoekers en niet-academische vakgenoten worden verwelkomd en overgenomen. De biografische traditie waar Nederland langzamerhand prat op mag gaan, is gefundeerd op de voorwaarde ten eerste van betrouwbare harde onderzoeksfeiten, ten tweede van het gebruik van verschillende, elkaar aanvullende, interpretatiekaders en ten slotte op de voorwaarde van strenge onderlinge kwaliteitskritiek op verschillende platforms.

Mocht er al sprake zijn van een impasse van de literatuurwetenschap als gevolg van haar individualistische aanpak, dan zou de biografie juist bij uitstek een panacee kunnen zijn door haar geschiktheid om diverse specialismen met elkaar te integreren. Met andere woorden: vanwege haar interdisciplinaire karakter. Het is in het wezenlijke belang van de biograaf verschillende academische disciplines en interpretatiekaders met elkaar te verbinden, wil hij tenminste greep krijgen op de veelkantigheid van zijn onderwerp. Als hij zijn onderzoeksresultaten vervolgens tot stand brengt op een manier die in die verschillende disciplines gebruikelijk en vergelijkbaar is, wie zou hem dan binnen het universitaire veld enige legitimiteit ontzeggen?

Het geeft ook daarom geen pas met onbehagen over de biografie te spreken, omdat de biografen de universiteiten voortaan links zullen laten liggen als zij met een dergelijke weerstand worden geconfronteerd. Wie daarmee gebaat is: de academies niet, de biografen niet, het publiek niet. Eén teken aan de wand. Bij de bekendmaking door het W.F. Hermans Instituut dat Willem Otterspeer was uitverkoren tot biograaf van Hermans, liet Otterspeer - auteur van onder andere een gelauwerde biografie van de filosoof Bolland - zich enigszins cynisch ontvallen niet de illusie te hebben dat er voor zo'n boek enige belangstelling zou bestaan aan de Nederlandse universiteiten. Het is lang geleden dat de naam van Hermans afweerreacties opriep onder professoren. Waarom zijn biografie dan wel? Niet alleen binnen de zogenaamde cultural studies heeft de biografie de reputatie gekregen van een onderzoeksmethode die veel relevante, vaak vakoverschrijdende kennis kan opleveren. Ook in bijvoorbeeld de wis- en natuurkunde wordt het genre om die reden beoefend. Te wijzen is alleen maar op de binnen en buiten de universitaire wereld met applaus ontvangen biografieën van Christiaan Huygens door C.D. Andriesse (Titan kan niet slapen, 1993) en van de wiskundige L.E.J. Brouwer door Dirk van Dalen (Mystic, Geometer, and Intuitionist. The Life of L.E.J. Brouwer. Vol. I The Dawning Revolution, I 999).

In de traditie van de narratieve biografie is het een goede gewoonte om de vraagstellingen en theorieën zo scherp mogelijk toe te spitsen op het specifieke onderwerp en de cultuurhistorische context daarvan. Deze aanpak kan vanzelfsprekend tot aantoonbare verschillen in een reeks van biografieën binnen een specifiek onderzoeksgebied leiden, maar dat wil nog helemaal niet zeggen dat die biografieën daarom geen onderlinge samenhang vertonen. De vaststelling van die samenhang is juist een van de taken van de wetenschappelijke consensusvorming. Waar zich consensus ontwikkelt, ontstaan onherroepelijk ook opvattingen over wat kwaliteit is en wat niet, over wat voortreffelijke (wetenschappelijke) biografieën zijn en wat niet. Het is Mörings goede recht om van de literatuurwetenschap een gezaghebbend oordeel te eisen. Verdaasdonk wil of kan hem dat niet geven en verwijst daarbij naar een legitimiteitscrisis van de literatuurwetenschap, waarvan het succes van de biografie een sprekend voorbeeld zou zijn. Maar de biografie, heb ik aangetoond, verdient zoveel onbehagen niet. De literatuurwetenschap trouwens net zo min.

Naar aanleiding van:

H. Verdaasdonk, ‘Het onbehagen over de literatuur. Een literatuursociologische benadering’, Literatuur 99-5.