Literatuur. Jaargang 17

[p. 55]

Literatuur-signalementen

Het is begonnen met David

De 150 psalmen van David zijn vooral bekend omdat zij nog wekelijks worden gezongen op tal van plaatsen in de eredienst. De psalmen hebben pas na de reformatie hun huidige plaats gekregen. Dat kon overigens pas nadat de psalmen waren vertaald in de eigen landstaal, een werk waar vooral Calvijn en Luther zich voor hebben ingezet. Voor die tijd luisterde het kerkvolk naar het koor. Bij de reformatie ontstond de gemeentezang zonder muzikale begeleiding. Pas in de zeventiende eeuw werden orgels gebouwd om de gemeentezang op de juiste manier te begeleiden. De honderdvijftig psalmen van David zijn door de eeuwen heen voortdurend een bron van inspiratie geweest voor schilders, componisten en dichters. In de bundel Het is begonnen met David (Zoetermeer: Meinema, ƒ 55,-; ISBN 90 21137 569) is een verzameling opgenomen

Het omslag van Het is begonnen met David.

De psalmen 14 en 53, zoals afgebeeld in Het is begonnen met David.

van bewerkingen die in de loop van vijf eeuwen zijn ontstaan. De psalmen van David dienen daarbij steeds als uitgangspunt. De bewerking kan bestaan uit een nieuwe, eigentijdse vertaling, of het op rijm zetten van de psalm. In de bundel komen 47 dichters aan bod. Verwacht had mogen worden dat, gelet op het belang van de psalmen voor de eredienst, er iets meer aandacht was besteed aan dichters die de psalmen geschikt maakten voor de gemeentezang. Wat dat betreft komt Petrus Datheen er wat karig vanaf, temeer daar de berijming van Datheen op sommige plaatsen nog steeds in gebruik is, ondanks de muzikale bezwaren die aan de berijming kleven. De twee psalmen van Datheen die wel opgenomen zijn, vormen niet direct het hoogtepunt van het werk van deze dichter. Het gaat om de psalmen 14 en 53; de eerste vier strofen zijn vrijwel gelijkluidend. Een andere keuze had dan ook voor de hand gelegen.

Na Datheen volgen bekende namen als P.C. Hooft, Jacob Revius en Joost van den Vondel. Ook de meer bekende dichters uit de twin-

[p. 56]

tigste eeuw hebben een plaats gekregen in de bundel: I. Gerhardt, H. Oosterhuis en M. Nijhoff, om er enkele te noemen. De bundel laat zien op welke manier een eeuwenoude tekst weer springlevend kan worden zonder dat de dichter afbreuk doet aan de tekst. Het zijn en blijven mensen van alle tijden, die in hun gebeden en gezangen spreken en zingen over hun persoonlijke noden. De bewerking van psalm 61 klinkt wat vrijer dan de tekst in de bijbel en is als zodanig niet meer goed te herkennen. Dat ligt heel anders bij psalm 85 waar de bekende tekst vrijwel letterlijk is te volgen. Ook de doorgaans op oudejaarsavond gelezen psalm 90 komt op sommige punten war onbekend over, maar sluit wel aan bij de lijn waarin Gabriël Smit wil staan: ontelbare geslachten vonden toevlucht bij u. De bundel zou aan kracht hebben kunnen winnen als de tekst van de 150 psalmen uit bijvoorbeeld de bijbelvertaling uit de tijd waarin de dichter leefde was overgenomen. Dat zal in veel gevallen de Statenvertaling van 1637 zijn. Dan is een goede vergelijking mogelijk. Maar ook zonder deze aanvulling geeft de bundel een goed overzicht van waartoe dichters al eeuwenlang in staat zijn gebleken.

vf

Nederland en Vlaanderen voor Engelstaligen

Bij de Nederlands-Vlaamse uitgever Stichting Ons Erfdeel is het jaarboek 1999-2000 verschenen: The Low Countries. Arts and Society in Flandres and the Netherlands

Landschapsarchitectuur in Nederland: Flevoland (in: The Low Countries)

(ƒ 85, ISBN 90 75862 38 5). In dit jaarboek wordt een rijk geschakeerd overzicht gegeven van belangrijke ontwikkelingen in Nederland en Vlaanderen. Onderwerpen die onder meer aan de orde komen: geschiedenis, literatuur, landschapsarchitectuur, schilderkunst en muziek. Het jaarboek bestaat uit twee delen. Het eerste deel bevat 33 bijdragen die een beeld van Nederland en Vlaanderen schetsen. Het tweede deel laat in een kort overzicht nog een aantal onderwerpen de revue passeren. Jozef Deleu gaat in op de betekenis van de dichter Guido Gezelle (1830-1899). In negen gedichten toont Deleu de verscheidenheid van Gezelle aan. G.F.H. Raat geeft een beschouwing over de schrijver J.J. Voskuil. Voskuil is bekend geworden van de serie Het Bureau, fragmenten uit verschillende delen illustreren het geheel. Erik Slagter gaat in op het werk van Armando, die deel uitmaakte van de Cobra-beweging en ook in literair opzicht naam heeft gemaakt. Armando studeert geschiedenis; terwijl hij schildert schrijft hij ook gedichten. In 1988 verscheen het boek De straat en het struikgewas. Eep Francken staat stil bij het werk van J.J. Slauerhoff (1898-1936) die hij één van de belangrijkste auteurs in de Nederlandse literatuur noemt. Twee gedichten uit de bundel Verzamelde Gedichten en een passage uit Het lente-eiland completeren de bijdrage.

In het tweede deel van dit jaarboek komen verder onder anderen Cees Nooteboom en M. Vasalis aan de orde.

ve

Er is meer dan we dachten

Als letterkundige met belangstelling voor moderne jeugdliteratuur heb ik oorspronkelijk wat verwonderd gekeken naar de eerste hoofdstukken uit de geschiedenis van de Nederlandse kinder- en jeugdliteratuur in De hele Bibelebontseberg. Ons hedendaagse literatuurbegrip moest, ook waar het jeugdboeken betrof, worden opgerekt: na deze begripsuitbreiding bleken er veel meer boeken te (hebben) bestaan die door kinderen zijn gelezen. Toen

[p. 57]

er vervolgens een bibliografie verscheen van ‘Nederlandse school- en kinderboeken’ in de achttiende eeuw, werd veel van die jeugdlectuur van vroeger letterlijk zichtbaar dankzij de fraaie afbeeldingen in de door P.J. Buijnsters en Leontine Buijnsters-Smets liefdevol en vakkundig verzorgde publicatie. Op een recent symposium, dat nieuwe hoofdstukken wilde toevoegen aan de Bibelebontsebergse geschiedschrijving, kregen ook (andere) kinderboekverzamelaars het woord. Er was, zo bleek bijvoorheeld, ook in de negentiende eeuw veel meer dan de letterkundige besefte! En daarom is het goed om te signaleren dat er een schitterende catalogus is verschenen van Forum Antiquarian Booksellers: Catalogue 100: The Children's World of Learning 1480-1880, in maar liefst zeven delen. Ik bekeek met bewondering het prachtige deel 7, dat laat zien wat deze antiquarische boekhandel aanbiedt aan voor kinderen geschreven boeken op het terrein van de zaakvakken, maar ook op dat van het prentenboek en het liber amicorum. De catalogus bevat talrijke afbeeldingen,

Een houtsnede uit De kleine Buffon Of Beknopte Natuurlijke Historie der dieren, een van de gecatalogseende titeis.

van de boekomslagen of de illustraties, en leidt tot de vaststelling: er is meer dan we dachten, het ziet er mooier uit dan we meenden te weten - en het is vaak behoorlijk prijzig geworden.

gerard de vriend

Een vraagbaak en leerboek over kinder- en jeugdboeken

Het blijkt niet eenvoudig om alomvattend te informeren over kinderen jeugdboeken. Ik heb wel eens gedacht dat de indeling van overzichtswerken op dit terrein in elk geval duidelijk maakt, dat de jeugdliteratuurstudie nog in de kinderschoenen staat. Omdat men er allerlei soorten informatie in wil stoppen, leidde dat eerder tot curieuze ratjetoes dan tot deugdelijk gesystematiseerde overzichtswerken. Van Coillie, onder meer bekend van een mooi en overzichtelijk boek over de ontwikkeling van de naoorlogse poëzie voor kinderen, lijkt in eerste instantie evenmin te zijn ontsnapt aan het indelingsprobleem. Leesbeesten en boekenfeesten; hoe werken (met) kinder- en jeugdboeken? (Davidsfonds/Infodok en Biblion Uitgeverij, Leuven enz., 1999) heeft immers hoofdstukken over kinderboekenaureurs en illustratoren naast hoofdstukken over jonge lezers, presenteert een genre-overzicht naast een literatuurgeschiedenis. Dat riekt naar overdaad die schaadt. Er is echter wel degelijk een rode draad in dit boek, namelijk de vraag: hoe functioneren kinderboeken? Bij het lezen van het boek rees bij mij nu evenwel de vraag of deze gekozen indeling niet als een soort keurslijf is gaan werken. Ik geef daarvan later een enkel voorbeeld. Eerst enige toelichting op het gekozen uitgangspunt. Er zijn volgens Van Coillie zes basisfuncties die bepalen hoe kinder- en jeugdboeken werken: ze zorgen voor ontspanning, bevorderen de creativiteit, geven informatie, en hebben een emotionele, opvoedende en esthetische werking. Het in kaart brengen van die functies legt volgens de auteur ‘het meest eigene’ van kinderboeken bloot. Vandaar dat hij ze steeds laat terugkomen in de diverse hoofdstukken, of die nu gaan over de schrijvers en illustratoren of de lezers van kinderboeken, of ze nu de ‘verleiders’ humor en spanning behandelen, of dat ze een overzicht geven van naar realisme en fantasie geordende jeugdboekengenres.

Met name bij dat laatste onderdeel blijkt weer eens dat het behandelen van kinderboeken naar genres - een zeet geliefde bezigheid in de jeugdliteratuurstudie, maar mijns inziens tevens een kinderziektesymptoom daarvan - een precaire aangelegenheid is. Wat kunnen we bijvoorbeeld beginnen met een categorie ‘Woord en beeld’, die doelt op prentenboeken, strips, informatieve boeken en poëzie? Van Coillie's uitgangspunt roept ook een vraag op over de functionele literatuurgeschiedenis die hij presenteert. Vanuit de basisfuncties geredeneerd is dat een overzicht van de boeken die kinderen lazen, niet een van boeken die voor kinderen werden geschreven. Als parameters voor dat historische panorama gelden de verhouding russen lering en ontspanning/fantasie, de vraag of men al dan niet met emoties rekening

[p. 58]

hield en de vraag of er expliciet belangstelling was voor het esthetische. Ik ben benieuwd wat dat oplevert voor de discussie over jeugdliteratuurgeschiedschrijving! Uiteraard betreft mijn verwondering de uitgangspunten, niet de omvang van het op alomvattendheid mikkende, historische overzicht dat Van Coillie geeft. Ondanks de noodgedwongen beknoptheid daarvan kunnen leraren in Nederland nu ook gemakkelijk aan Vlaamse voorbeelden komen, die in Nederlandse overzichten veelal onbesproken blijven.

Het boek bevat in het algemeen veel voorbeelden uit de hedendaagse jeugdliteratuur, wat het niet alleen levendig maakt, maar bovenal aantrekkelijk voor gebruikers in de onderwijswereld. Dat geldt ook voor de informatie over beginnende lezers en over lezers met leesproblemen, terwijl de informatie over trivialere kinderboeken in dit verband eveneens welkom zal zijn: niet iedereen is van nature een leesbeest en vele lezers komen aan de prijswinnaars op (literaire) boekenfeesten niet toe. Van Coillie's boek lijkt me dan ook vooral een vraagbaak voor onderwijsgevenden, of een leerboek voor de lerarenopleidingen. Dat geldt natuurlijk zeker voor het tweede deel van het boek, dat tal van suggesties bevat over het (op school) werken met kinder- en jeugdboeken.

Misschien is de treffende nuancering naar leeftijdsgroepen bij onderwerpen als humor en spanning, maar bijvoorbeeld ook waar het om (bijna archetypische) verhaalopbouw gaat - de reis als verhaalstramien - ontstaan vanuit de gedachte aan dit gebruiksdoel. Het lijkt mij evenwel dat waar Van Coillie zulke nuances aanbrengt, zijn boek ook informatieve waarde krijgt voor het onderzoek van jeugdliteratuur, al was het alleen maar omdat daar nog te vaak kinderschoenen-generalisaties voorkomen, bijvoorbeeld over ‘de’ jeugdige lezer.

gerard de vriend

Duitse uitgave van een ‘Nederlands’ zusterboek

Her zusterboek vormt wel het meest opvallende tekstgenre van de semi-religieuze gemeenschappen die onder invloed van de Moderne Devotie met name in Oost-Nederland gevormd werden. In sobere bewoordingen wordt in zusterboeken het arbeidzame en vrome leven geschetst van zusters ‘tot stichtinghe der gheene die nae comen, tot troest alle ghelovighe zielen’ (p. 38). De zusterboeken van Diepenveen en van het Meester Geertshuis in Deventer vormen bekende overgeleverde representanten van het genre. Uitgaven van deze boeken zijn al aan het begin van de twintigste eeuw verschenen en nog slechts zelden antiquarisch te koop.

Om hedendaagse lezers toch kennis te laten maken met het genre, verzorgde Wybren Scheepsma in 1993, onder de titel Hernels Verlangen in de Grifflioenreeks, een bloemlezing van zusterlevens. Gelukkig is nu ook weer een compleet zusterboek beschikbaar. Het gaat om het zusterboek van het St. Agnesklooster van Emmerik uit 1503. De tekstuitgave is gebaseerd op een afschrift uit 1922 van het oorspronkelijke handschrift, dat helaas in de Tweede Wereldoorlog verloren is gegaan. Op basis van dit ogenschijnlijk secure afschrift, dat 69 levensbeschrijvingen telt, hebben Anna Bollmann en Nikolaus Staubach een uitermate verzorgde uitgave gemaakt. Bovendien bevat de tekstuitgave de belangrijkste oorkonden met betrekking rot het convent en de kloosterstatuten uit de zeventiende eeuw. De goed leesbare Middelnederlandse tekst is voorzien van Duitstalig commentaar en wordt voorafgegaan door een informatieve - Duitstalige - inleiding waarin het ontstaan en de geschiedenis van het St. Agnes-convent en het zusterboek in een bredere context worden geplaatst. Het Schwesternbuch und Statuten des St. Agnes-Konvents in Emmerich is in gebonden vorm op A4-formaat uitgegeven en telt 358 pagina's. Het is voor 78 DM te koop bij de Emmericher Geschichtsverein e.V., Martinikirchgang 2, D-46446 Emmerich. Via de boekhandel is het te bestellen met behulp van ISBN 3 923 692 23 4.

pf