Literatuur. Jaargang 16

[p. 296]

Grensverkeer
Marcel Janssens⁺
Maria en Hella

Terugbladerend in mijn schriften en schriftjes over 1998, vind ik twee huldeblijken voor twee schrijfsters bij hun tachtigste verjaardag: voor Maria Rosseels en Hella S. Haasse. Omtrent de bekendheid van de Vlaamse Maria Rosseels in Nederland maak ik mij geen illusies. Ik heb destijds eens laten natrekken hoeveel exemplaren van de dichtbundels van Anton van Wilderode, een van haar geestesgenoten in het Vlaamse literaire systeem van de laatste halve eeuw, in Nederlandse openbare bibliotheken ter beschikking zijn, en het resultaat van die (weliswaar heel partiële) check-up was heel revelerend: bijna nul op het rekwest ten noorden van zeg maar Nijmegen. Gaan we nu eens natrekken in welke mate de romans van Maria Rosseels ten noorden van het Hollands Diep beschikbaar zijn of, god beware me, gekocht, uitgeleend, gelezen worden?

Hella Haasse is in Vlaanderen zeker beter gekend, naar ik meen te weten vooral dankzij Oeroeg. Die novelle is om te beginnen kort genoeg om op de middelbare school nog gelezen te worden. Maar de inhoud boeit jongeren zeker nog. Ik stel me voor dat een leraar voor die tekst belangstelling kan wekken in het kader van een les over kolonialisme en postkolonialisme, thema's die tegenwoordig in trek zijn. Bovendien werd Oeroeg verfilmd. Wie een les over het Nederlandse koloniale verleden wil ophangen aan literaire teksten, kan niet buiten (alvast fragmenten van) Max Havelaar, De stille kracht en Oeroeg. Dat moet ook in Vlaanderen gesneden brood zijn. In de tijd van Tom Lanoye en Herman Brusselmans klinkt er op een Vlaamse school nog wel iets van Hella Haasse na. Voor een les over het koloniale verleden is geen enkele tekst van Maria Rosseels geschikt. Haar actualiteitswaarde moet elders zitten.

De dames hebben nochtans een en ander gemeenschappelijk. Beiden hebben het genre van de historische roman beoefend, maar wat voor een verschillende variante! Maria Rosseels is vooral van de eigen tijd uitgegaan en heeft vanuit een welbepaalde, vrij constante invalshoek, een stuk eigentijdse geschiedenis geschreven. Hella Haasse heeft haar inspiratie en haar talent vooral verpand aan het buitenland, bijvoorbeeld aan Italië en Frankrijk (ook wel aan Nederland, maar anders dan haar Vlaamse collega het deed met haar thuisland). Dood van een non zouden we eigenlijk geen historische roman kunnen noemen, want hij behandelt een religieuze problematiek, ingebed in de eigen biotoop van de kerk in Vlaanderen. Het is veeleer een doorwrochte ideeënroman in de context van de Vlaamse katholieke kerk kort na de Tweede Wereldoorlog. Zo'n spiegelbeeld van de ideologische en religieuskerkelijke situatie in Nederland vinden we weer niet bij Haasse. Rosseels is, althans in bepaalde opzichten, meer een seismograaf van de eigen tijd geweest.

Beiden hebben gewerkt aan een aggiornamento, maar Maria Rosseels meer aan een ‘aggiornamento van de geschiedenis’ en Hella Haasse actualiseerde meer de geschiedschrijving. Ik gebruik met opzet de term aggiornamento, omdat hij zo goed past in de context van de transformaties van het geestelijke en kerkelijk leven in de jaren 1950 en 1960, de bewogen tijd van het Tweede Vaticaans Concilie. Vele traditionele concepten, riten en instituties stonden toen op het spel. Ze werden onderworpen aan een soms ingrijpende herinterpretatie, die overigens op dit ogenblik nog verder doorgedreven wordt. En vanzelfsprekend niet alleen in Vlaanderen. De tendens van de binnenkerkelijke kritiek was vanuit Frankrijk (Fr. Mauriac, G. Bernanos en zovele anderen), Engeland (Gr. Greene) en Duitsland (H. Böll) overgewaaid.

+ Marcel Janssens is emeritus hoogleraar aan de Universiteit van Leuven.

[p. 297]

In Vlaanderen deden toen heel populaire schrijvers daar duchtig aan mee. (In Nederland was de beweging in het romangenre veel minder prominent; maar de herrie rond Een voetreis naar Rome uit 1946 deed zich voor in een zo niet identieke, dan toch analoge context.) Een hele groep Vlaamse romanschrijvers, die de Europese trends naar de context thuis doorvertaalden, schreven toen bestsellers die ook doordrongen tot op school: André Demedts, Paul Lebeau, Bernard Kemp, om er maar een paar te noemen. Die generatie is nu helemaal achter de gezichtseinder verdwenen, ook op school. Dat heeft zonder meer te maken met de verduistering van de katholieke kerk in de culturele context.

Maria Rosseels speelde een hoofdrol in dat proces van aggiornamento. Zij was overigens veel meer en intenser een publieke figuur in Vlaanderen dan Hella Haasse dat ooit in Nederland is geweest. Zij was een befaamde filmjournaliste bij de krant, met een programma in de beginjaren van de Belgische televisie. Haar reportages waren zeer gekend en geliefd, zelfs zó berucht dat de aartsbisschop een reeks over Moderne nonnen gevraagd in De Standaard deed stopzetten. Kort daarna kreeg de schrijfster de Publieksprijs op de Antwerpse Boekenbeurs voor haar roman Dood van een non, toen een kaskraker met allure. Dat komt ervan als een aartsbisschop zich met literatuur bemoeit! Nog eens, zo'n publieke weerklank heeft het oeuvre van haar Amsterdamse leeftijdsgenote nooit gehad in Nederland. Háár profiel moet in andere contexten worden uitgetekend.

Maria Rosseels heeft bijvoorbeeld de geesteshistorische context van de kruisvaarten in de dertiende en veertiende eeuw geactualiseerd in Wacht niet tot morgen door de concepten en attitudes van verdraagzaamheid (multicultureel, multiconfessioneel) van onze tijd over te planten naar de Middeleeuwen. Aldus ontstond ginds in ver vervlogen eeuwen een pluri-etnisch samenlevingsmodel waar wij jaloers op kunnen zijn. Maar technisch en structureel biedt die roman niets progressiefs. Hella Haasse daarentegen komt in dat opzicht veel moderner, zelfs postmodernistisch over, en dat is ze ook. De evolutie van haar romanconcept loopt parallel met mutaties in de methodiek van de wetenschappelijke historiografie. Wie in het concept van narratieve constructies als De tuinen van Bomarzo, Het woud der verwachting of De wegen der verbeelding klaar wil zien, komt terecht in de buurt van de historiografische premissen van de Nouvelle Histoire, de New History en in Nederland bij voorbeeld de Groningse school. Zij heeft een veel intellectualistischer model van narrativiteit in de praktijk gebracht. Het romanoeuvre is intellectueel meer doordacht en voor de alerte lezer ook veeleisender. Zij is ook aan verscheidene befaamde buitenlandse universiteiten gasthoogleraar geweest, Maria Rosseels nooit.

Beiden werden op een tussenperiode van meer dan twintig jaar (Maria Rosseels eerst) eredoctor aan de KU Leuven. Ik mocht de beide motiveringen van die hoge onderscheiding opstellen. Als ik die teksten nu herlees, zie ik wat voor opmerkelijke verschillen ik onbewust heb aangestipt. Was ik toen ook al bezig met de verschillen tussen noord en zuid? Hella Haasse liet mij verstaan dat zij toch niet te intiem wenste geassocieerd te worden met die katholieke universiteit. Ik stelde haar meteen gerust: geen sprake van! Maar dat heeft Maria Rosseels mij nooit gevraagd.