Literatuur. Jaargang 16

[p. 233]

Grensverkeer
Marcel Janssens⁺
Plagiaat of geniaal

Weet je wat ik in het Leuvense studentenblad Veto (21 april 1998) heb gelezen? Een artikeltje over een plagiaat dat striptekenaar Kamagurka zou hebben gepleegd op een tekening van zijn collega Nix. We kennen wel die stoere Cowboy Henk van Kamagurka. Welnu, die man speelt kapper en brengt de hoofden van zijn klanten mee naar huis om ze daar te kappen, precies zoals in een uitstalraam van een hoedenwinkel hoeden te kijk staan op een hoofd en een keel. ‘Die gag heeft hij van mij gepikt’, aldus Nix, ‘ik zou hem daarvoor een proces kunnen aandoen.’ Waarop Kamagurka moet geantwoord hebben: ‘Ik wist Nix van die tekening, ik heb dat idee uit een film van de jaren dertig.’ Hij heeft die mee naar huis genomen hoofden dus niet bij Nix gegapt, dat zeker niet, maar hij gaf ruiterlijk toe: ‘Ik heb dat idee dus wel gepikt ja. Maar dit soort dingen gebeurt wel meer: we vissen gewoon met zijn allen in dezelfde vijver.’ Boven dat artikel hadden de studenten als titel de mixing van de twee namen van de striptekenaars geschreven: KamaNixka. Een gemixte naam voor een gapper. En voor een plagiator?

Het berichtje deed me natuurlijk aan de affaire Jan Fabre - Leonard Nolens denken, waar onder meer Humo (in de aflevering van 11 november 1997) nogal wat ruchtbaarheid aan heeft gegeven. Het blad blokletterde boven het interview met Nolens: De koning van het plagiaat. Jan Fabre steelt van Leonard Nolens. Daar vielen dus onvertogen die zware woorden ‘plagiaat’, ‘diefstal’. Nolens zelf kon zich wel even vinden in het vleiende idee dat zó stelen uit zijn boek Stukken van mensen (1989) een vorm van ‘hommage’ zou kunnen zijn, maar hijzelf citeerde ten minste tussen aanhalingstekens de stukken die hij van anderen overnam, terwijl Jan Fabre er maar op los gapt zonder verwijzingen of aanhalingstekens of wat dan ook (zij het in de woorden van een clown). Nolens constateert dat minstens een derde van Fabres tekst De keizer van hit verlies (1994) gewoon uit zijn boek werd overgenomen. ‘We zijn op dat terrein veel te toegeeflijk geworden’, zegt hij. ‘Dat wat Fabre doet is gewoon plagiaat’, en: ‘Wat mij nog het meest verbijstert, is dat Fabre er vanuit lijkt te gaan dat niemand het zal ontdekken. Maar ik zeg je heel eerlijk: ik zou niet kunnen verdragen dat dit niet aan het licht kwam.’ Dus plagiaat, en daarmee uit.

Plagiaat? Humo citeert bijvoorbeeld het volgende staaltje: uit Stukken van mensen komt de zin ‘iedereen kent het gebruik van het nuttige, maar niemand kent het gebruik van het nutteloze’: en uit De keizer van het verlies: ‘ledereen kent het gebruik van het nuttige, maar niemand kent het verbruik van het nutteloze’. Ja, dat ligt toch heel dicht bij melkaar, op twee medeklinkers na. Is dit stelen? Is dit plagiaat?

Het discours over plagiaat is tegenwoordig wel zeer omzichtig geworden. Het is precies of ook daaromtrent een vergoelijkend gedoogbeleid gevoerd wordt. Ik ken zeer weinig gevallen van gerechtelijke vervolgingen van dergelijke ‘diefstallen’ in de literaire wereld, zeker bij ons in de Nederlanden. De term ‘plagiaat’ zal nog wel eens vallen, maar iemand daarvoor een proces aandoen, zoals Nix zich nog liet ontvallen, nee, dat heb ik de laatste jaren in het Nederlandse literaire circuit niet meer zien gebeuren (in het buitenland nog wel, en buiten de literaire productie zelfs nog meer dan in de letteren). Wij hebben in het literaire vertoog andere sleutelwoorden ingevoerd, die de toegang tot een zo geladen term als ‘diefstal’, met zijn zwaarwichtige, ethische en juridische ladingen, danig bemoeilijken en afschermen. Wij hebben het nu over mixing, contaminatie, cross-over, sampling, recycling, enzovoort.

Tegenwoordig zijn sommige auteurs de snuggerds onder de critici te vlug af en delen cynisch of gewoon hilarisch in een voorwoord of een nawoordje mee: ‘Ik heb daar en daar gezapt en gegapt, schande, sorry.’ Een gewaarschuwd lezer is er twee waard. Wie over-

+ Marcel Janssens is emeritus hoogleraar aan de Universiteit van Leuven.

[p. 234]

schrijft, die blijft, leest de lezer dan. Hij wordt verzocht in te treden en zijn rol te spelen in hét spel van de literaire creativiteit, dat van de intertextualiteit.

In Vlaanderen is die herrie rond Nolens - Fabre vrij snel weggeëbd. Niemand spreekt of schrijft daar nog over. De term ‘plagiaat’ is in het literaire discours wat uit de mode. Georges Wildemeersch schreef in het tijdschrift Kreatief in 1969 al een opmerkelijk artikel onder de titel Kanttekeningen na de dood van het plagiaat. En nog in 1990 verscheen een speciale aflevering van het tijdschrift Yang, geheel gewijd aan het plagiaat en met een uitvoerige bibliografie, getiteld Kleptografie. Maar ‘plagiaat’ werd in die artikels al duchtig ontmijnd. Die teksten dateren al uit het tijdperk van de intertextualiteit.

In Nederland waren er evenwel tot in de jaren '90 flinke opstootjes rond plagiaatskwesties. Denken we maar aan de heisa rond Het beloofde land uit 1991 van Adriaan van Dis. Die werd toch duchtig bij de kraag gevat, en in zijn volgende boek In Arika. Reisroman (1995) stond toch al een Verantwoording met de opsomming van 24 bronnen. Postmodernistisch spel met intertextualiteit of niet, je doet er toch maar beter aan ten behoeve van je critici een beetje je boeken te openen. Willem Brakman had dat met zijn roman Heer op kamer allicht ook beter gedaan: dan had hij onprettige connecties met de Jack-the-Ripper-roman van Marie Belloc-Lowndes kunnen vermijden. Geen plagiaat, maar postmodernisme, zo werd er toen geschreven. Jawel, maar je kunt dan toch beter meteen een paar zinnetjes in een verantwoording toevoegen, zeggende dat je vier of vijf citaten uit zekere Crapanzano gesampeld hebt. Of misschien nog ‘heel veel dingen’ meer, zoals Van Dis, spijtoptant in een latere druk van Het beloofde land.

Ook in Nederland is het tij inmiddels wel gekeerd. In 1991 verschenen nog het boek van Wim Zaal, De verlakkers. Literaire vervalsingen en mystificaties en in 1993 het ophefmakende essay van Hans van Straten, Opmars der plagiatoren. Handleiding voor de praktijk. In dat boek van Hans van Straten werden Hugo Claus (met De Metsiers) en Paul de Wispelaere (met Een eiland worden) zonder meer als gewetenloze dieven gebrandmerkt. Dat lexicon is nu toch zeer in onbruik geraakt, maar ik kan me moeilijk inbeelden dat die essays van Zaal en Van Straten in het begin van de jaren '90 door Vlamingen geschreven hadden kunnen worden. Gaan we daar het cliché van de calvinistische rechtschapenheid voor naar boven halen? En dat andere zo duurbare cliché van het Belgische gesjoemel? Ach, wij sjoemelen toch allemaal in België, de één met wat meer miljoenen dan de ander. Waarom zouden we de stem verheffen voor een ontleninkje meer of minder in De Metsiers?

Ik ben van mening dat, indien De Metsiers nu, ongeveer een halve eeuw later, zou verschijnen, er niemand nog graten in zou vinden dat die debuutroman zo sterk ruikt naar As I Lay Dying of The Sound and the Fury van William Faulkner. (Overigens, wie kent die romans van Faulkner nog zó goed dat hij of zij Benjy van Faulkner tussen de regels in een zekere Bennie van Claus zou kunnen herkennen?) Nee, we zijn voorzichtig gaan omgaan met een zwaar woord als ‘literaire dieverij’. Het slagwoord is nu ‘samplen’. ‘We vissen allemaal in dezelfde vijver’, zegt ook de Antwerpenaar Paul Mennes, ‘we samplen, gappen en grappen naar hartelust in de beeldbar, 24 uur op de 24 uur.’ ‘Ik ben en ik pik, ik sta erom bekend’, zegt de Vlaamse actrice Chris Lomme. Zou dat nu typisch Belgisch zijn, in dit fin-de-siècle? Naar aanleiding van de bekroning van Paul de Wispelaere met de Grote Prijs van de Nederlandse Letteren in 1998, las ik in De Standaard de volgende uitspraak: ‘Het zogenaamde plagiaat in Een eiland worden (o.m. in verband met L. Durrell, ontdekt door Piet van Aken) was een vorm van sampling avant la lettre. Geen gemene dieverij, meneer Van Straten, kom nou.’